CAMBODJA
 

Basisgegevens
Officiële   landstaal	Khmer
Hoofdstad	Phnom-Penh
Oppervlakte	181.035 km²
Inwoners	16.450.396   (mei 2019)
Munteenheid	riel   (KHR)
Tijdsverschil	+6
Web	.kh
Code.	KHM
Tel.	+855

To read about CAMBODIA in English - click here

Steden CAMBODJA

Phnom-penh

Geografie en Landschap

Geografie

Cambodja (officieel: Preah Réchéanachâkr Kampuchea = het Koninkrijk Kampuchea) is een koninkrijk in Zuidoost-Azië. De totale oppervlakte van Cambodja bedraagt, inclusief een aantal eilandjes, 181.035 km2 en het land is daarmee ongeveer vijf keer zo groot als Nederland. Na Singapore en Brunei is Cambodja het kleinste land van Zuidoost-Azië.

advertentie

Cambodja Satellietfoto

_{Foto:Publiek domein}

De maximale afstand tussen het oosten en het westen bedraagt 580 km; van noord naar zuid 450 km. Cambodja grenst in het in het noorden en westen aan Thailand (803 km), in het noorden aan Laos (541 km), in het oosten aan Vietnam (1228 km), in het zuiden aan de Golf van Thailand (443 km).

Landschap

advertentie

Cambodja Angkor Wat

_{Foto:Bjørn Christian Tørrissen CC Attribution-Share Alike 4.0 International no changes made}

Het hart van het Cambodjaanse landschap wordt gevormd door vruchtbare alluviale laaglanden die tweederde van de oppervlakte van het land uitmaken. Deze laaglanden worden in het noorden omringd door de laatste uitlopers van de Himalaya; in het noorden het Dangrek-gebergte (max. 500 meter hoog), in het oosten door de Moi-heuvels, in het zuidwesten door de Olifantsketen of Phnom Damrei (max. 900 meter hoog) en in het westen door de hoogste bergketen van Cambodja, het Cardamom-gebergte of Chuor Phnom Kravanh. Het laagland en de bergen worden vooral in noordelijk Cambodja van elkaar gescheiden door een overgangszone met savanne en laaggelegen heuvels of ‘phnom’. De hoogste top van Cambodja is de Phnom Aural met 1813 meter.

Ca. 5% van het huidige Cambodja bestaat uit rivieren en meren. De grootste rivieren zijn de Mekong, die het land in noord-zuidrichting doorstroomt, en de Tonlé Sap, die in het centrum van West-Cambodja het gelijknamige meer vormt, waarvan de oppervlakte naar gelang van de regenval wisselt van 2500 tot 6500 km2. De Mekong (Cambodjaans: Tonlé Thom, de Grote Rivier) stroomt via Tibet, China, Myanmar (vroeger: Birma), Thailand en Laos naar Cambodja.

Bij de hoofdstad Phnom Penh splitst de Mekong zich naar het westen in de Beneden-Mekong en naar het oosten in de Bassac. Beide armen monden via het zuiden van Vietnam uit in de Zuid-Chinese Zee. De Mekong stroomt ca. 500 km door Cambodja en is op sommige plaatsen 5 km breed.

advertentie

Tonle Sap Meer Cambodja

_{Foto:David Sim Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

Opvallend in het Cambodjaanse landschap is het 2500 km2 grote Tonlé Sap-meer (het Grote Meer). Gelegen in het westelijke gedeelte van de centrale vlakte staat het meer, via de 100 km lange Tonlé Sap-rivier in verbinding met de Mekong. Het visrijke meer van Tonlé Sap is het grootste zoetwatermeer van Zuidoost-Azie.

Het meer heeft als bijzonderheid dat deze twee stroomrichtingen kent, afhankelijk van het seizoen. In het droge seizoen, van november tot april, stroomt het water van het meer in zuidoostelijke richting naar de Mekong. In de regentijd verandert de Tonlé Sap-rivier van stroomrichting en loost het overtollige water in het Tonlé Sap-meer.

Gedurende het moessonseizoen is de Tonlé Sap-rivier veertien meter diep en heeft een oppervlakte van ca. 10.000 km2, gedurende het droge seizoen is het meer nauwelijks twee meter diep en heeft een oppervlakte van ca. 3000 km2.

Klimaat en Weer

advertentie

Cambodja Moesson

_{Foto:Julie Rigsby Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

Cambodja heeft een tropisch moessonklimaat met een droog seizoen van november tot mei en daarna een nat seizoen. Er zijn behoorlijke verschillen in temperatuur en neerslag tussen de afzonderlijke Cambodjaanse regio’s. De gemiddelde jaarlijkse temperatuur ligt rond 27°C met geringe verschillen tussen dag en nacht.

Vorst kent men niet, maar in de heuvels kan het ’s nachts flink afkoelen.

In het regenseizoen, tussen mei en november, voert de natte zuidwestmoesson zeer vochtige lucht aan via de Indische Oceaan. In deze maanden valt meer dan driekwart van de jaarlijkse hoeveelheid neerslag, met als natste maand september.

De hoeveelheid neerslag varieert per gebied, afhankelijk van de ligging en de hoogte. Op de centrale vlakte valt per jaar ca. 1400 mm, de heuvels en de kust ontvangen jaarlijks ca. 3800 mm. De zuidwestelijke hellingen van het Cardamom-gebergte ontvangen een jaarlijkse neerslag van ca. 5000 mm.

De droge tijd van november tot mei kent, onder invloed van de noordoostmoesson, een koele en een hete periode. De ‘koele’ droge periode duurt van november tot februari, en de temperatuur stijgt dan in de hoofdstad Phnom Penh tot 28°C.

Van februari tot mei kan het vooral in de laaggelegen gebieden zeer heet zijn. Tijdens de heetste maand, april, kan de temperatuur stijgen tot ca. 40°C.

Klimaattabel met gemiddelden voor geheel Cambodja

	jan	feb	maa	apr	mei	jun	jul	aug	sep	okt	nov	dec
min. temp. in °C	22	22	23	24	24	24	24	24	24	24	23	22
max. temp. in °C	31	33	34	35	34	33	32	32	31	31	30	30
luchtvochtigheid %	68	66	64	66	74	76	77	79	82	80	76	72
regendagen p/m	1	1	3	5	6	10	11	11	12	13	9	3

Planten

advertentie

Cambodja Regenwoud

_{Foto:Wikirictor Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International no changes made}

Lange tijd was Cambodja een van dichtst beboste landen ter wereld. Rond 2000 was nog maar 30% bedekt met bossen, waarvan een deel bestond uit primair regenwoud. Op de berghellingen en de plateaus, plaatsen met veel regenval, komen uitgestrekte tropische regenwouden voor.

In het drogere laagland vindt men meer open loofbos en savannen. Langs de kust groeien mangrovebossen. De centrale vlakte heeft wat loofbossen, maar bestaat voornamelijk uit landbouwgronden. De heuvels in het noorden hebben groenblijvend bos, bamboe en palmen. De hooglanden in het noordoosten, de zuidwestelijke bergketens zijn begroeid met primair regenwoud op de lagere hellingen en met naaldbossen in de hogere regionen. Hier groeien ook de teakbomen en ijzerhoutbomen, gewild vanwege het harde hout.

Dieren

advertentie

Maleisische Beer Cambodja

_{Foto:BirdPhotos.com Creative Commons Attribution 3.0 Unported no changes made}

De dierenwereld is bijzonder rijk en behoort tot die van Zuidoost-Azië. De meeste dieren zijn te vinden in de meest afgelegen gebieden van het land, onder andere in de wouden van de provincies Ratanakiri en Mondulkari en op de beboste hellingen van het Cardamomgebergte. Hier leven herten, wilde buffels, luipaarden, apen, eekhoorns, vliegende vossen en beren, waaronder de Maleise beer.

De grootste slang is de python, een wurgslang. Tot de gifslangen behoren de cobra, de koningscobra, de gestreepte krait en de Russel’s pit viper. Zeldzaam zijn de kouprey, een wilde buffelsoort, de Aziatische wilde hond en de ‘serow’, een berggeit.

De kouprey werd in 1963 door koning Sihanouk tot nationaal dier uitgeroepen. In het Cardamomgebergte komen zeer grote vlinders voor en verder olifanten, tijgers en de zeldzame Siamese krokodil. In het Ream Nationaal Park leeft een zeer bijzondere apensoort, de krabetende makaak.

Aalscholvers, reigers en kraanvogels komen vrij algemeen voor, maar de Indo-Chinese ekster, de grote neushoornvogel, de gevlekte pelikaan, de adjudant (een soort maraboe) en de groene pauw zijn veel zeldzamer.

advertentie

Reuzenmeerval Cambodja

_{Foto:Ginkgo100 Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

In sommige delen van de Mekong komt de reuzenmeerval voor, de grootste zoetwatervis ter wereld met een lengte van 3 meter en een gewicht tot 250 kilo.

Ook de Irrawaddy-dolfijn, een van de meest bedreigde dieren ter wereld, bewoont de Mekong. Ze bereiken een lengte van meer dan twee meter, wegen 90 tot 150 kilo en lijken meer op een bruinvis dan op een zeedolfijn. Ze kunnen een snelheid van 40 km per uur bereiken. De Irrawaddy-dolfijn is een van de vijf soorten zoetwaterdolfijnen ter wereld en in de Mekong leven naar schatting nog zo’n 150 exemplaren.

Geschiedenis

Oudheid

advertentie

Bijlen uit Samrong Sen

_{Foto:Didier Descouens CC Attribution-Share Alike 4.0 International no changes made}

Over de allervroegste geschiedenis van Cambodja is maar weinig bekend door het ontbreken van betrouwbaar historisch materiaal. Schriftelijke bronnen zijn allemaal verdwenen, alleen inscripties en afbeeldingen op tempels worden als historische bronnen gebruikt.

Archeologisch onderzoek heeft in ieder geval wel aangetoond dat het huidige Cambodja 6000 jaar geleden al bewoond werd, al is de vraag wie dat dan waren, nog steeds niet beantwoord.

Een belangrijke archeologische vindplaats uit deze periode zijn de grotten van Laang Spean, waar jagers en verzamelaars woonden. De pottenbakmethode uit die tijd wordt nu nog steeds gebruikt.

Een andere belangrijke vindplaats van archeologisch materiaal is Samrong Sen. Ca. 3500 jaar geleden leefden de bewoners van deze nederzetting van de zwerflandbouw en gebruikten dieren om het land te bewerken. Ca. 2500 jaar geleden, in de ijzertijd, maakte men landbouwwerktuigen en woonde in houten en bamboehuizen op palen. Men leefde toen, net als nu nog, vooral van natte rijstbouw en visvangst.

Funan- en Chenla-rijk

Cambodja Funan

_{Foto:Publiek domein}

Tussen de 1e en 8e eeuw n.Chr. ontstonden de eerste Cambodjaanse koninkrijken, duidelijk beïnvloed door India en naar Cambodja gebracht via handelaren. Zo was het schrift gebaseerd op het Sanskriet en werden hindoeïsme, boeddhisme en het kastensysteem overgenomen.

Weinig betrouwbare Chinese bronnen maken melding van het rijk van Funan uit de 3e eeuw. Dit rijk zou het zuidoostelijk deel van het huidige Cambodja en de delta van de Mekong omvat hebben. Het strategisch gelegen rijk zou gesticht zijn door de Zuid-Chinese Mon-Khmer. Men vermoedt dat Cambodja in die tijd bestond uit een losse federatie van elkaar bestrijdende rijkjes, waarvan Funan een van de belangrijkste was. Rond de 5e eeuw bereikte het rijk van Funan haar hoogtepunt, maar daarna trad het verval in door burgeroorlogen.

Eind 6e eeuw werd Funan definitief van de kaart geveegd door de vazalstaat Chenla en startte de pre-Angkorperiode, die tot 802 duurde. Ook Chenla, gesticht door Bhavavarman I, breidde zich snel uit, maar viel door een familiestrijd in het begin van de 8e eeuw in twee stukken uit elkaar. Vanuit het zuiden van Laos ging men verder als Chenla Land, vanuit het zuidoosten van Cambodja ging Chenla Water verder. Chenla Water kreeg niet lang daarna te maken met de Javaanse Sailendra-dynastie.

Het Rijk van Angkor (802-1432)

Angkor Wat Cambodja

_{Foto:Mark Fischer Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 Generic no changes made}

Begin 9e eeuw keerde een in Java opgevoede Khmer-prins terug naar Chenla Water en maakte zich los van de Sailendra-dynastie. De gebieden die door de Khmer waren bewoond, werden door hem onafhankelijk verklaard en hij liet zichzelf tot ‘devaraja’ kronen, de goddelijke koning Jayavarman II. Hij zou de grondlegger worden van een van de machtigste Zuidoost-Aziatische rijken ooit, het Rijk van Angkor, dat 600 jaar zou duren. Hij noemde dit rijk Kambujadesa, later verbasterd tot Cambodja en Kampuchea. Jayavarman verplaatste de hoofdstad uiteindelijk naar Hariharalaya, het tegenwoordige Roluos. Kenmerkend voor het Angkor-rijk waren de prachtige tempels en het uitgekiende irrigatiesysteem. Onder koning Indravarman I werd de hoofdstad Angkor, ook wel Jasodharapura genoemd. Perioden van eenheid en groei werden afgewisseld met perioden van verdeeldheid en achteruitgang. In het begin van de 11e eeuw werd het verdeelde rijk door Suryavarman I weer herenigd en uitgebreid met grote delen van Laos en Thailand.

Onder zijn opvolger Suryavarman II beleefde Cambodja een gouden periode. Hij veroverde het rijk van Champa in het zuiden van Vietnam en knoopte betrekkingen met China aan. Hij liet tevens Angkor Wat bouwen, een van de grootste religieuze bouwwerken ter wereld. Dit kostte echter zoveel geld dat er weinig geld overbleef voor het leger. Champa maakte hier weer gretig gebruik van en veroverde de hoofdstad Angkor in 1177; koning Suryavarman II werd vermoord. Pas onder Jayavarman VII (1181-1219), de laatste grote koning van Angkor, werden de Cham verdreven. Geïnspireerd door dit succes ging hij door en breidde zijn rijk uit tot ongekende grootte. Het Khmer-rijk omvatte in die tijd het huidige Thailand, Laos, en delen van Birma, Vietnam en Maleisië. Onder deze koning werd het boeddhisme ingevoerd als staatsfilosofie.

Na de dood van Jayavarman VII viel het rijk al snel ten prooi aan machtige staten in de buurlanden. Sociaal-economische, militaire en religieuze factoren speelden hierin een belangrijke rol, maar door de geweldige bouwactiviteiten waren er ook te weinig boeren om het land te bewerken. Het boeddhisme zorgde er verder voor dat er meer gemediteerd werd dan gewerkt, met hongersnood als gevolg.

Halverwege de 14e eeuw vielen Thaise koninkrijken (Sukhotai) Angkor binnen, en in 1431 werd de hoofdstad definitief ingenomen. De laatste koning, Ponhea Yat, verliet Angkor en vertrok naar Phnom Penh en daarmee kwam er een einde aan zes eeuwen Cambodjaanse suprematie. In het begin van de 15de eeuw werd de door de Thai bedreigde hoofdstad verlaten: de koningen van Cambodja vestigden zich in Phnom Penh.

Periode tot de Franse koloniale tijd

Cambodja Lovek Kaart 17e Eeuw

_{Foto:Publiek domein}

De periode tot de Franse koloniale tijd was er een van stilstand op velerlei gebied. Wel kwam Cambodja steeds meer in contact met de buitenwereld doordat het op een belangrijk handelsknooppunt van rivieren lag, waaronder de Mekong. Men wist hier echter niet van te profiteren door een zwak gezag en diverse oorlogen met Thailand.

In de zestiende eeuw werd Thailand voortdurend aangevallen door Birma en hier profiteerde koning Ang Chan van. Hij heroverde het westen van Cambodja op de Thai en verplaatste de hoofdstad Phnom Penh naar Lovek.

In de tweede helft van de 16e eeuw, onder koning Satha, trokken Portugese missionarissen Cambodja binnen. De Cambodjanen hoopten dat zij door de Portugezen geholpen zouden worden tegen de Thaise bezetters, maar dat viel tegen. In 1594 werd Lovek weer door de Thai ingenomen, die een stroman op de troon zetten.

Hierna begon de periode van de ‘donkere eeuwen’, waarin Cambodja in de vuurlinie lag tussen de twee machtige buurlanden Thailand en Vietnam. De zwakke Cambodjaanse koningen zochten dan weer bescherming bij Thailand, en dan weer bij Vietnam. In 1620 was het weer zover: koning Chey Chettha maakte zich los van Thailand en zocht bescherming bij Vietnam. Ook werd de hoofdstad weer eens verplaatst, nu naar Udong, gelegen ten noordwesten van Phnom Penh.

In 1779 trad koning Ang Eng aan, de grondlegger van het huidige koningshuis en een van de voorvaderen van de huidige koning Norodom Sihanouk. Maar onder zijn bewind kregen de Thai steeds meer grip op Cambodja en enkele Cambodjaanse provincies werden bezet. Tegelijkertijd veroverden de Vietnamezen de Mekong-delta, waardoor Cambodja de vrije doorgang naar zee verloor.

Cambodja wordt Franse kolonie

Frans Indochina Kaart 1886

_{Foto:Publiek domein}

Vanaf halverwege de 19e eeuw werd de invloed van de Fransen goed merkbaar in Indo-China of Cochin-China. Kort na de kroning van Norodom in 1864 stond hij de provincies Siem Reap, Sisophon en Battambang aan Thailand af in een verdrag dat in 1867 door Napoleon III van Frankrijk werd geratificeerd.

Op 17 april 1864 ondertekende Norodom een verdrag met de Fransen, waarbij Cambodja een Frans protectoraat werd. Hiermee probeerde Norodom een einde te maken aan de overheersing van de Thai en de Vietnamezen. De Cambodjanen schoten hier echter niet zo heel veel mee op, want in 1884 werd het land een kolonie van Frankrijk en bestuurd door een Franse ‘resident superieur’. Het door Frankrijk getolereerde binnenlands bestuur stelde bitter weinig voor en alle economische winsten verdwenen in de zakken van de Fransen. In 1887 trad Cambodja toe tot de Unie van Indo-China, samen met Vietnam en Laos.

Na de dood van Norodom in 1904 bestegen een tweetal schertsfiguren de troon, eerst de halfbroer van Norodom, Sisowath, en daarna koning Monivong (1927-1941). In 1907 sloot Frankrijk met Thailand een verdrag op grond waarvan Siem Reap, Battambang en Sisophon weer tot Khmergebied werden verklaard. Opmerkelijk was dat er geen enkele nationalistische activiteit te bespeuren was in Cambodja. Dit werd echter volkomen geregisseerd door de Fransen, die de bevolking het idee gaven dat de koning het voor het zeggen had en men dus volkomen onafhankelijk was van de Fransen.

Dit veranderde echter tijdens de Tweede Wereldoorlog. De pionier van de eerste nationalistische beweging was Son Ngoc Thanh, een fervent aanhanger van een van de boeddhistische scholen. In 1937 richtte hij het blad Nagaravatha op, waarin hij opkwam voor meer zelfstandigheid ten aanzien van Frankrijk en kreeg daarbij heimelijke steun van de Japanners.

Na de dood van koning Monivong in 1941 werd door de Fransen zijn 19 jaar jonge kleinzoon Norodom Sihanouk naar voren geschoven. Hoewel onervaren eiste hij meteen de onafhankelijkheid van Cambodja op. Dit leek in maart 1945 te gaan lukken toen de Japanners het Franse koloniale bestuur afzetten en vervingen door een regering onder leiding van Sihanouk. Toen de Japanners echter capituleerden wilden de Fransen op de oude voet verder gaan, zeer tot ongenoegen Sihanouk en de Cambodjaanse elite. Er volgden steeds heviger protesten tegen de koloniale aanwezigheid van de Fransen in Cambodja en er ontstond onvermijdelijk een nationalistische beweging, de Khmer Issarak, de ‘Vrije Khmer’. De Fransen antwoordden daarop met het nog verder beperken van de macht van Sihanouk. Toch kwam men enigszins tegemoet aan de wens van de Cambodjanen door in 1946 het land de status van autonome natie binnen de Franse Unie te geven.

In 1952 pleegde Sihanouk een zogenaamde koninklijke coup. Hij schortte de grondwet op, benoemde zichzelf tot regeringsleider en ontbond het parlement. Daarna probeerde hij in de hele wereld steun te krijgen voor zijn gedurfde initiatief. Deze ‘publiciteitsstunt’ was echter zeer effectief want op 9 november 1953 droeg de Franse regering de soevereiniteit over aan de Cambodjaanse regering en werd Norodom Sihanouk staatshoofd.

Het tijdperk Sihanouk

Norodom Sihanouk Cambodja

_{Foto:Rob C. Croes / Anefo in het publieke domein}

In maart 1955 nam Sihanouk een op het eerste gezicht merkwaardige beslissing. Hij trad af als koning ten gunste van zijn vader Norodom Suramarit. De bedoeling hierachter was dat hij nu de handen vrij had om zich met de politiek te bemoeien. Hij stichtte een politieke partij, de Socialistische Volksbeweging (Sangkum Reastr Niyum), die tot 1966 alle zetels in het parlement innam. Dat verkiezingen nooit eerlijk verliepen nam de bevolking voor lief, en door de populariteit van Sihanouk werd die corruptie gelaten geaccepteerd.

Wat de buitenlandse politiek betrof hield hij een neutrale koers aan en waaide met alle winden mee, maar in 1963 volgde er een koerswijziging. De Verenigde Staten knoopten vriendschappelijke banden aan met Zuid-Vietnam en Thailand, van oudsher vijanden van Cambodja. Vanaf die tijd weigerde Sihanouk nog langer hulp van de Amerikanen te aanvaarden en schortte zelfs alle diplomatieke betrekkingen op. In 1966 trok Sihanouk zijn land als het ware de Indo-Chinese oorlog in. Hij gaf de Noord-Vietnamezen toestemming om over Cambodjaans grondgebied de Ho Chi Minh-route te gebruiken richting Zuid-Vietnam. In 1969 brak de hel los boven het oosten van Cambodja: Amerikaanse bommenwerpers wierpen meer dan een half miljoen ton bommen af boven het gebied. Dit kostte honderdduizenden Cambodjanen het leven en er kwam bovendien een grote vluchtelingenstroom op gang. Pas in 1973 stopten de aanvallen van de Amerikanen.

In de binnenlandse politiek kreeg Sihanouk het ook zwaar te verduren. Zowel linkse intellectuelen als de stedelijke middenklasse keerden zich tegen hem.

De in 1969 premier geworden generaal Lon Nol was medeverantwoordelijk voor de staatsgreep van 18 maart 1970 waarbij Sihanouk, die op dat moment in het buitenland verbleef, werd afgezet. Op 5 oktober 1970 werd in Cambodja de republiek uitgeroepen en Lon Nol bleef premier tot hij in maart 1972 staatshoofd werd.

Opkomst Rode Khmer

Rhode Khmer Vlag Cambodja

_{Foto:Publiek domein}

Onmiddellijk na het aantreden van Lon Nol kwam het verzet op gang, met name door de Rode Khmer, die in hun guerrilla-activiteiten werden gesteund door onder andere Noord-Vietnam. Lon Nol werd gesteund door Zuid-Vietnam en de Amerikaanse luchtmacht, maar hij wist de strijd tegen de guerrilla’s niet te winnen.

Begin april 1975 ging hij in ballingschap enkele weken later rukte de Rode Khmer Phnom Penh binnen. Ze erkenden Sihanouk als staatshoofd, maar die trad een jaar later al af. Hij werd opgevolgd door Khieu Samphan met als premier Pol Pot (eigenlijke naam Saloth Sar). Binnen de Rode Khmer ontstonden drie verschillende stromingen, waarvan de radicale Pol Pot de twee andere groepen in 1976 wist uit te roeien.

Het radicale karakter van de groep Pol Pot kwam tot uiting in het afschaffen van privé-eigendom en een gedwongen collectivisatie op economisch en sociaal gebied. Ook wilde ze nationalistische delen van Thailand, Laos en Vietnam wilden veroveren.

Het bewind van Pol Pot

Pol Pot en Nicolae Ceaucescu

_{Foto:http://fototeca.iiccr.ro/picdetails.php?picid=45014X1X4 in het publieke domein}

Op 5 januari 1976 kreeg het land officieel de naam Democratisch Kampuchea en tot 1978 was het volkomen in zichzelf gekeerd. Pol Pot zorgde voor zeer ingrijpende politieke en sociale maatregelen. Zo werden miljoenen inwoners uit de hoofdstad Phnom Penh gedwongen om naar het platteland te verhuizen. Van de drie miljoen mensen die de hoofdstad in 1975 bewoonden, waren er in januari 1979 nog maar 23.000 over! De meeste van deze mensen waren boeren die tijdens de bombardementen van de Amerikanen naar Phnom Penh gevlucht waren. Ook ander steden werden ontvolkt om te gaan werken op het platteland.

Bovendien heerste er hongersnood, braken er ziektes uit en liepen de politieke en maatschappelijke hervormingen uit op massa-executies. In 1978 vluchtten veel Cambodjanen naar Vietnam en Thailand, maar ook het verzet tegen Pol Pot stak de kop op.

In december 1978 begon de invasie in Cambodja door het FUNSK, gesteund door Vietnamese troepen. Op 7 jan. 1979 waren Phnom Penh en de belangrijke havenstad Kompong Som veroverd en op 11 januari 1979 werd de Volksrepubliek Kampuchea uitgeroepen. Er werd een regering gevormd onder leiding van Heng Samrin, die in september 1979 door nog slechts 31, veelal communistische, staten, erkend. De Verenigde Naties bleven achter de Pol Pot-regering in ballingschap staan als de wettige representant van het Cambodjaanse volk.

In augustus 1979 werd ex-premier Pol Pot en bij verstek ter dood veroordeeld door een revolutionaire volksrechtbank in Phnom Penh. Ook binnenslands bleef de regering Heng Samrin op verzet stuiten. De Rode-Khmertroepen van Pol Pot) zetten vanuit de noordelijke grensprovincies de guerrilla verder.

Daarnaast opereerden er begin 1980 nog guerrillagroeperingen die zich zowel tegen de restanten van het Pol Pot-regime keerden als tegen de regering van Heng Samrin. Onderhandelingen tussen de strijdende partijen werden op aandringen van met name de ASEAN-lidstaten georganiseerd, omdat bezetting van Cambodja door Vietnam als een bedreiging voor de vrede en stabiliteit in de regio werd ervaren.

Jaren tachtig en negentig van de 20e eeuw

Hun Sen Cambodja

_{Foto:World Economic Forum CC Attribution-Share Alike 2.0 Generic no changes made}

De coalitieregering (in ballingschap), bestaande uit het Khmer People's National Liberation Front (KPNLF), de Sihanoukisten en de Rode Khmer onder leiding van Khieu Samphan, werd door China, de Verenigde Naties en het Westen als de legitieme regering gezien. In april 1989 kondigde premier Hun Sen aan dat de Vietnamese troepen zich vóór september 1989 uit Cambodja zouden terugtrekken. In mei 1989 werd de officiële naam in Cambodja veranderd en werd ook de vlag veranderd.

Na de terugtrekking van de troepen werden verkiezingen beloofd, tegelijkertijd namen de guerrilla-activiteiten in het land toe. Na het mislukken van de internationale vredesconferenties in 1990 begon een moeizaam onderhandelingsproces tussen de Cambodjaanse verzetsgroepen en de nog door Vietnam geïnstalleerde regering. Uiteindelijk keerde prins Norodom Sihanouk in november 1991 terug, nadat op 23 oktober de strijdende partijen onder toezicht van de VN-Veiligheidsraad het vredesakkoord tekenden, dat de weg vrijmaakte voor de komst van internationale troepen, de UN Transitional Authority in Cambodia (UNTAC). Deze troepen moesten toezicht houden op het staakt-het-vuren, de vier strijdende partijen deels ontwapenen en het zodoende mogelijk maken dat vrije verkiezingen gehouden konden worden.

De vier partijen vormden samen met de UNTAC een overgangsregering, de Opperste Nationale Raad (ONR). De Rode Khmer onder leiding van Khieu Sampan trok in april 1993 al haar vertegenwoordigers terug uit Phnom Penh, waar zij sinds eind 1991 deelnamen aan overleg en regering. De in mei 1993 gehouden vrije verkiezingen werden gewonnen door het Verenigd Nationaal Front voor een Onafhankelijk, Neutraal, Vredelievend en Samenwerkend Cambodja (Funcinpec).

Opmerkelijk was dat de Rode Khmer had de verkiezingen niet verstoord, maar de voortgang van het vredesproces werd ernstig in gevaar gebracht door de weigering van Democratisch Kampuchea (DK, oftewel de Rode Khmer) om de wapens in te leveren en de kiezers te laten registreren in districten die onder haar gezag stonden. Begin 1994 braken er dan ook gevechten uit tussen het regeringsleger en de Rode Khmer en pogingen van Sihanouk om de Rode Khmer aan de onderhandelingstafel te krijgen haalden niets uit.

Deze problematiek had zijn weerslag op de ontwikkeling van de economie, terwijl machtsmisbruik, corruptie en terreur van de Rode Khmer zorgden voor veel ellende.

In het najaar van 1996 kwam het tot een breuk binnen de Rode Khmer, na een geschil tussen de eerder doodgewaande leider Pol Pot en diens zwager Ieng Sary. In juni 1997 pleegde de tweede premier Hun Sen een succesvolle staatsgreep. Eerste premier Novodom Ranariddh, die in Thailand verbleef, werd van al zijn functies ontheven en in maart 1998 bij verstek veroordeeld tot een gevangenisstraf van vijf jaar wegens wapensmokkel en tot dertig jaar wegens collaboratie met de Rode Khmer. Niet lang daarna werd hem echter door zijn vader, koning Sihanouk, gratie verleend. Hierdoor konden de door de internationale gemeenschap bepleite parlementsverkiezingen doorgaan. Deze parlementsverkiezingen van 26 juli 1998 werden gewonnen door Hun Sen's Cambodjaanse Volkspartij met 41,4% van de stemmen en als goede tweede de door Ranarridh geleide Funcinpec met 31,5% van de stemmen. Met de uitslag van de redelijk eerlijk verlopen verkiezingen en de vorming van een wankele coalitieregering op 30 november in de internationale gemeenschap hoopte Cambodja's sterke man Hun Sen weer opgenomen te worden in de internationale gemeenschap. Helaas voor Cambodja hadden noch de ASEAN, noch de VN hier veel zin in, met als gevolg dat buitenlandse investeringen uitbleven.

Belangrijke Rode Khmer-leiders als Khieu Samphan en Nuon Chea, gaven zich in december 1999 over. De overgebleven Rode Khmer legden de wapens neer en erkenden het wettig gezag van Hun Sen. Er kwamen steeds meer bewijzen dat Pol Pot op 15 april 1998 zelfmoord had gepleegd. In april werd Cambodja officieel toegelaten tot de Associatie van Zuidoost-Aziatische Naties (ASEAN) en de financiële steun van het IMF en de Wereldbank werd eind 1999 weer hervat.

2000 - Heden

Tuol Sleng martelcentrum Cambodja

_{Foto:Adam Carr Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

In 2000 werd er na lang aandringen van de VN, door Hun Sen ingestemd met instelling van een Buitengewoon Tribunaal voor de Berechting van Misdaden tijdens het Rode Khmer-bewind van Pol Pot in de periode 1975-1979. ook de rol van de Verneigde Staten en de hele internationale gemeenschap zou bekeken moeten worden, maar dat was natuurlijk en brug te ver. Met de latere Amerikaanse presidentskandidaat senator John Kerry werd er toen een compromis gesloten, waarin overeengekomen werd dat alléén de voormalige Rode Khmer-leiders berecht zouden worden. Uiteindelijk bleven de belangrijkste Rode Khmer-leiders echter in vrijheid en keerden zelfs terug in de politiek.

Duidelijk werd hoeveel steun het verderfelijke regime van Pol Pot van de Verenigde Staten en China had gekregen, in totaal ging het om honderden miljoenen dollars. Eind mei 2000 werd de regering beloond voor de oprichting van het tribunaal. Op de jaarlijkse donorconferentie in Parijs werd Cambodja 548 miljoen dollar hulp beloofd.

Op 26 november 2000 kwam het in Phnom Penh tot een bloedige botsing tussen de rechtse beweging, Cambodja Vrijheid Vechters, beter bekend als de Khmer Serei of Vrije Khmer-beweging, en leger en politie; acht mensen kwamen om het leven en veertien mensen raakten gewond. De Vrije Khmer verweet Hun Sen een laks beleid inzake omstreden grenskwesties en de ongeveer 100.000 in Cambodja levende Vietnamezen waren hun een doorn in het oog.

Cambodja werd dit jaar ook getroffen door ernstige overstromingen. Er vonden 173 mensen de dood en de schade aan de landbouw en de infrastructuur werd geschat op 50 miljoen dollar.

Van de belangrijkste zes Rode Khmer-leiders zaten in 2001 alleen Kang Kek Iev, beter bekend als Deuch en hoofd van het martelcentrum Tuol Sleng, en Ta Mok, een berucht generaal van de Rode Khmer, gevangen. De anderen, Nuon Chea, Pol Pots tweede man, Khieu Sampan, voormalig premier, Ieng Sary en Ke Pauk, een regionaal leider, waren nog steeds op vrije voeten. De kans op vrijspraak door het tribunaal werd klein geacht.

China oefende achter de schermen grote politieke en economische druk uit om de eerste zitting van de rechtbank te verdagen. President Jiang Zemin, en de tweede man in de Chinese Communistische Partij, Li Peng maakten duidelijk dat China geen gehoor zou geven aan de eis van de Verenigde Staten om een dergelijk tribunaal in te stellen. Ook wilde Peking niet dat de kwestie van de mensenrechten in Cambodja op de agenda geplaatst zou worden.

Tijdens een bijeenkomst in Tokio, op 13 juni, zegde de groep van donorlanden onder leiding van de Wereldbank Cambodja US$ 615 mln voor het komende jaar toe

In augustus 2001 werden de voorverkiezingen gehouden voor de hoofden van de administratieve dorpsgemeenschappen. Opmerkelijk was dat sinds meer dan twintig jaar ex-leden van de Rode Khmer en de Cambodjaanse Volkspartij de belangrijkste posities op lokaal niveau innamen. Politiek geweld was aan de orde van de dag, vooral tegen leden van de oppositie uit de hoek van Sam Rainsy en de Sihanouk-gezinde FUNCINPEC.

Ook dit jaar weer veel problemen met het tribunaal. De regering van Hun Sen weigerde belangrijke waarborgen te garanderen op het gebied van de onafhankelijkheid, onpartijdigheid en objectiviteit van de Cambodjaanse rechters.

Beruchte misdadigers van het Rode Khmer-regime waren nog steeds niet veroordeeld en andere belangrijke als Ieng Sary en Khieu Sampan leiden een ongestoord en comfortabel leven. Positief was dat in december van dit jaar Sam Bith, verantwoordelijk voor de moord op drie buitenlandse toeristen in 1994, werd veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf.

Gemeenteraadsverkiezingen op 3 februari werden gewonnen door de regerende CPP. Ook nu stonden de voorbereidingen voor de verkiezingen in het teken van geweld.

De economie deed het slecht in 2002. De donorhulp daalde met 25% en de buitenlandse schuld steeg tot meer dan 3 miljard dollar. Belangrijke economische sectoren als de kledingindustrie en het toerisme groeiden niet meer en zorgden voor een sterke daling van de algemene groei. Op de ranglijst van meest corrupte landen bereikte Cambodja een van de hoogste plaatsen.

Internationaal ontstonden spanningen nadat leden van minderheidsgroeperingen uit Vietnamese grensprovincies hun toevlucht hadden gezocht in Cambodja als gevolg van de sinds begin 2001 heersende politieke onrust in de Centrale Hooglanden van Vietnam.

Twee locaties in Cambodja werden aangewezen om de overige vluchtelingen tijdelijk op te vangen met steun van de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR. In juni 2002 vertrokken ongeveer 900 vluchtelingen naar de Verenigde Staten waar zij politiek asiel kregen.

In 2003 ontstonden er grote problemen met Thailand tijdens de verkiezingscampagne van de parlementsverkiezingen van 27 juli 2003. Het draaide allemaal om de vermeende Thaise oorsprong van Angkor Wat. De Thaise ambassade werd in brand gestoken en Thailand verbrak tijdelijk alle banden met Cambodja. De regeringsleiders van beide landen wisten na onderling overleg erger te voorkomen.

De vrij rustig verlopen verkiezingen werden vervolgens gewonnen door de Cambodjaanse Volkspartij (CPP) met 73 van de 123 zetels. Hierdoor kon premier Hun Sen nogmaals acht jaar aan de macht blijven. Toch was er om te kunnen regeren een coalitieregering nodig, maar dat had veel voeten in de aarde. Ranariddhs FUNCINPEC en de Sam Rainsy Partij (SRP) weigerden aanvankelijk, maar onder druk van koning Sihanouk gingen beide partijleiders akkoord met een coalitieregering onder leiding van Hun Sen. Ranariddh werd beloond met het voorzitterschap van het parlement en een lid van de SRP werd vice-voorzitter.

In maart 2003 werden drie leden van het in Zuidoost-Azië actieve moslimextremistische netwerk Jema'ah Islamiyyah in Cambodja gearresteerd.

Op 11 september 2003 werd tijdens de ministersconferentie van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in het Mexicaanse Cancún besloten dat Cambodja en Nepal, als eerste arme landen, als lid konden toetreden. De SARS-epidemie die in 2003 o.a. Vietnam en China trof, had ook ernstige gevolgen voor Cambodja. De toeristenindustrie liep miljoenen dollars aan inkomsten mis waardoor de economische groei wat achterbleef bij 2002.

Norodom Sihamoni Cambodja

_{Foto:Jeffdkennel Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

Cambodja krijgt op 23 juli een nieuwe regering, die met 171 (onder)ministers meer leden heeft dan het zittende parlement (123). De coalitiepartners CPP van Hun Sen en FUNCINPEC van Norodom Ranariddh deelden voortaan onder leiding van premier Hun Sen de macht. Koning Norodom Sihanouk deed op 6 oktober afstand van de troon en wordt opgevolgd door zijn zoon Norodom Sihamoni Van Sihamoni is bekend dat hij buiten de politiek staat.

Premier Hun Sen heeft de laatste jaren getracht politieke tegenstanders steeds verder te marginaliseren. De voornaamste oppositiepartij SRP van Sam Rainsy werd buiten spel gezet. Rainsy zelf verloor zijn parlementaire onschendbaarheid, vluchtte naar het buitenland en werd eind 2005 bij verstek veroordeeld. Nadat vooral in het laatste kwartaal van 2005 de oppositie de duimschroeven waren aangedraaid (een golf van arrestaties en de veroordeling van mensenrechtenactivisten wegens smaad), volgde begin 2006 een koerswijziging. Vier gearresteerde activisten werden vrijgelaten en aanklachten tegen hen wegens smaad werden ingetrokken. Tot ieders verrassing liet Hun Sen vervolgens de in ballingschap levende oppositieleider San Rainsy weten hun vete te zullen bijleggen. Rainsy keerde in februari 2006 terug naar Cambodja teruggekeerd en Cheam Channy, een prominent lid van de SRP, werd op vrije voeten gesteld. De parlementaire onschendbaarheid van beiden is hersteld. Prins Ranariddh nam in maart 2006 ontslag als voorzitter van het parlement, waarna hij de meeste tijd in het buitenland verbleef. Op 18 oktober 2006 stemden de leden van FUNCINPEC voor zijn afzetting als partijleider. Ranariddh werd als voorzitter van het parlement opgevolgd door Heng Samrin van de CPP. Hun Sen is bezig zijn greep op de macht te versterken, terwijl FUNCINPEC sterk aan invloed verliest. In juli 2008 claimt Hun Sen de overwinning in de parlementsverkiezingen. EU waarnemers rapporteren dat de verkiezingen niet aan de internationale standaarden hebben voldaan. In februari 2009 wordt voormalig Rode Khmer leider Duch berecht in Phnom Penh. Hij wordt in 2010 veroordeeld tot een gevangenisstraf van 35 jaar. In de jaren 2012 en 2013 zijn er spanningen aan de grens met Thailand. In juli 2013 zijn er presidentsverkiezingen. Hun Sen krijgt een nieuwe termijn van vijf jaar. In september 2013 zijn er massale protesten tegen het resultaat van de verkiezingen. De oppositie boycot de opening van het parlement. In januari 2015 is premier Hun Sen 30 jaar aan de macht. In maart 2017 wordt Ken Soka gekozen als oppositieleider en in september 2017 wordt hij beschuldigd wegens verraad. In 2018 reedt een wet in werking die belediging van de koning strafbaar stelt. In 2020 is Hun Sen 35 jaar premier.

Bevolking

Samenstelling

Cambodja Kinderen

_{Foto:Dickelbers e Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

Cambodja heeft een vrij homogene bevolkingssamenstelling, want ca. 95% van de bevolking behoort tot de Khmer. Belangrijke minderheidsgroepen vormen Chinezen, etnische Vietnamezen, Cham en diverse bergvolken.

De Khmer behoren tot de Mon-Khmer, die al sinds de 2e eeuw n.Chr. in Cambodja wonen en uit Zuid-China afkomstig zijn. Ze zijn van Austro-Indonesische afkomst en hebben onmiskenbaar Melanesische en in mindere mate Mongoolse trekken. De Khmer zijn onder andere stichters van het rijk van Angkor en behoren tot een van de oudste bevolkingsgroepen van Achter-Indië. De Khmer zijn vooral landbouwers.

Er wonen nog maar weinig Vietnamezen in Cambodja. Deze boeren en vissers wonen vooral rond de hoofdstad Phnom Penh en langs de Mekong. Na het Rode Khmer-bewind vluchtten veel Vietnamezen terug naar Vietnam.

De verhouding tussen de Vietnamezen en de Khmer is slecht door cultuur- en economische verschillen. De hardwerkende Vietnamezen, vaak werkzaam in de visserij en in het kleinbedrijf, hebben het namelijk vaak iets beter dan de Khmer-Cambodjanen. Hierdoor zijn de Vietnamezen nauwelijks geïntegreerd en hebben ook niet de Cambodjaanse nationaliteit.

Er wonen ook Chinezen in Cambodja, ca. 0.1% van de bevolking. Zij zijn veel meer geïntegreerd dan de Vietnamezen en zelfs huwelijken tussen beide bevolkingsgroepen vinden plaats. De eerste Chinezen kwamen in de 18e en 19e eeuw vanuit Zuid-China naar Cambodja en vormden al snel een belangrijke factor in de Cambodjaanse economie.

De meeste Chinezen wonen in steden en werken in de handel, het bankwezen of als winkelier.

De geïsoleerd levende bergvolken of ‘chunchiet’ (ook wel: Khmer Loeu of Bovenlandse Khmer) maken nog geen procent van de Cambodjaanse bevolking en wonen vooral in de heuvels en op de hoogvlakten die grenzen aan de grens met Vietnam en Laos. De meeste bergvolken wonen in de provincies Ratanakiri en Mondulkiri.

Men onderscheidt twaalf groepen, waarvan de grootste de Tompoun, Kuy, Jarai, Kreung, Stieng en Phong zijn. Elke groep heeft zijn eigen taal, godsdienst en cultuur, die over het algemeen sterk van de Khmer verschilt. De meeste bergvolken leven van de zwerflandbouw en trekken rond. Belangrijke godsdienstige uitingen zijn animisme en voorouderverering.

Cham Cambodja

_{Foto:Publiek domein}

Er wonen ongeveer 200.000 Cham in Cambodja, ca. 1,2% van de bevolking. De Cham stammen af van de inwoners van Champa, een hindoerijk dat vanaf de 2e eeuw over een gebied in Vietnam regeerde. De Cham, vaak handwerkslieden, vissers en boeren, wonen vooral langs de Mekong, het meer van Tonlé Sap en langs de kust. De meeste Cham wonen in de provincie Kampong Cham.

In de 17e eeuw vermengden ze zich met moslims uit Maleisië, namen hun geloof over en worden daarom ook wel de Khmer Islam genoemd. De Cham hebben zeer te lijden gehad onder het atheïstische Rode Khmer-regime.

In West-Cambodja, met name rond de stad Battambang, leven nog wat kleine aantallen Thai en Lao.

Spreiding

Ca. 75% van de bevolking woont in het vruchtbare gebied tussen het Tonlé Sap-meer in het noordwesten en de regio ten zuiden van de hoofdstad Phnom Penh. Ca. 10% van de Cambodjanen woont in een stad.

Grootste stedelijke agglomeraties

Pnomh Penh	1.550.000	inwoners
Sihanoukville	160.000	inwoners
Bãt Dâmbâng	140.000	inwoners
Siem Réab	120.000	inwoners
Sisophon	100.000	inwoners
Krâchéh	80.000	inwoners
Kâmpóng Thum	68.000	inwoners
Ta Khmau	60.000	inwoners
Pouthisãt	60.000	inwoners
Prev Vêng	57.000	inwoners

Demografische gegevens

In Cambodja woonden in 2017 ongeveer 16,2 mensen. De bevolkingsdichtheid bedraagt ca. 92 inwoners per km2. In 1970 telde de Cambodja nog maar zes tot zeven miljoen inwoners. Vanwege oorlogen en burgeroorlogen, maar vooral vanwege het schrikbewind van de Rode Khmer in de periode 1975 tot 1979, zijn meer dan één miljoen (sommigen zeggen drie miljoen) om het leven gekomen of gebracht. Door het zeer hoge geboortecijfer na 1979 is het inwonertal tot het huidige niveau opgelopen.

De bevolkingsgroei bedroeg voor 2017 1,52%.

De gemiddelde levensverwachting bedraagt voor mannen 62,4 jaar en voor vrouwen 67,5 jaar. (2017)

Cambodja heeft een zeer jonge bevolking; 31% van de bevolking is tussen de 0 en 14 jaar; 65% van de bevolking is tussen de 15 en 65 jaar; 4% is 65 jaar of ouder. (2017)

Cambodja heeft een geboortecijfer van 23 geboortes per 1000 inwoners en een sterftecijfer van 7,5 per 1000 inwoners. De zuigelingensterfte bedraagt 47 kinderen per 1000 levendgeborenen. (2017)

Taal

Khmer Alfabet Cambodja

_{Foto:Publiek domein}

De officiële taal van Cambodja is het Khmer dat door de meeste Cambodjanen wordt gesproken. Het Khmer behoort tot de Austro-Aziatische Mon-Khmer groep, is een van oudste talen in Zuidoost-Azië en wordt ook nog gesproken in de Mekong-delta in Zuid-Vietnam. Het Khmer is verwant aan de talen die gesproken worden door bergvolken in Vietnam en Laos, zoals het Hmong.

Sinds de 14e eeuw heeft het Khmer een groot deel van woordenschat ontleende aan het Pali, een taal uit het zuiden van India. Bijzonder is dat het van links naar rechts wordt geschreven, maar dan zonder spaties tussen de woorden. Het Khmer heeft een informele, neutrale en een formele vorm. Welke vorm men kiest hangt af van geslacht, leeftijd en sociale status van de spreker en degene die aangesproken wordt.

De grammatica van het Khmer lijkt niet al te moeilijk. Er bestaan geen lidwoorden en de zelfstandige werkwoorden kennen geen meervoudsvorm. Ook worden werkwoorden niet vervoegd.

In tegenstelling tot het Vietnamees en het Thai is het Khmer geen tonale taal, maar een atonaale taal: het bestaat uit één of tweelettergrepige woorden met de klemtoon op de tweede lettergreep. De stam van veel Khmerwoorden komt overeen met het Vietnamees.

De Mon-Khmer talen zijn beïnvloed door het Sanskriet, de taal van het hindoeïsme, en worden geschreven in het Oud-Indiase Sanskriet-alfabet. Het alfabet bestaat uit 23 klinkers en 33 medeklinkers, die voor westerlingen vreemde klankcombinaties opleveren.

Oudere Cambodjanen uit de koloniale periode spreken vaak nog Frans, maar het Engels rukt, met name onder de jongeren, op.

Enkele woorden en uitdrukkingen

een = muy

twee = pii

drie = bei

honderd = muy roi

zondag = th’ngay aatuht

woensdag = th’ngay poht

vrijdag = th’ngay sohk

alstublieft = sohm

dank u wel = aw kohn

brood = num pung

koffie = kaafe

suiker = skaw

vis = trei

water = tuhk ch’uhn

dorp aan rivier of meer = kompong

gemotoriseerde driewieltaxi = tuk tuk

Godsdienst

Het hinayana-boeddhisme is sinds de 14e eeuw de belangrijkste godsdienst in Cambodja. Ca. 90% van de Cambodjaanse bevolking hangt het hinayana- of theravada-boeddhisme aan, dat sinds 1989 weer staatsgodsdienst is. De grondwet uit 1993 garandeert echter vrijheid van godsdienst.

Er is een kleine (ruim 2%) islamitische minderheid van sja'afitische soennieten. De meeste moslims behoren tot de uit Vietnam afkomstige Cham-bevolkingsgroep.

Het hindoeïsme, tot de 14e eeuw bepalend voor het religieuze politieke en culturele leven van de Khmer, wordt alleen nog aangehangen door de kleine Indiase minderheid. Het christendom is van geen enkel belang en de Chinezen hangen een combinatie van boeddhisme, taoïsme en confucianisme aan.

Voor de in de bergen levende Chunchiet of Khmer Loeu is animisme en voorouderverering nog steeds heel belangrijk.

Boeddhisme Non Cambodja

_{Foto:Publieke domein}

Boeddhisme in Cambodja

Het hindoeïsme en het boeddhisme bestaan in Cambodja al zo’n tweeduizend jaar zonder veel problemen naast elkaar. De eerste tien eeuwen overheerste het mahayana-boeddhisme, vanaf de 10e eeuw trad het hinayana-boeddhisme sterk op de voorgrond en is nu de staatsgodsdienst. Het hinayana-boeddhisme kwam via Sri Lanka Cambodja binnen en wordt de zuidelijke school genoemd.

Gedurende het bewind van de Rode Khmer is geprobeerd om alles wat met godsdienst te maken had uit te roeien; na het verdrijven van de Rode Khmer bloeide het boeddhisme weer op en is nu weer een belangrijke drijfveer in het Cambodjaanse samenleving.

Het religieuze leven van de Cambodjanen staat in het teken van de ‘triratna’, de ‘drie edelstenen’: Boeddha, ‘dhamma’ (de leer van Boeddha) en ‘sangha’ (de monniken). Het hinayana-boeddhisme in Cambodja is verweven met animisme en voorouderverering.

Boeddhisme algemeen

Het boeddhisme is in de 6e eeuw v.Chr. in India ontstaan. De grondlegger was Siddharta Gautama (560-480 v.Chr.). In Thailand houdt men onze jaartelling aan, maar ook de boeddhistische telling wordt wel gebruikt. Hoewel niet precies bekend is wanneer Boeddha werd geboren, houdt men als geboortejaar 543 voor Christus aan. Het jaar 2004 is 2546 in de boeddhistische jaartelling.

Kern van de leer van Boeddha zijn de vier edele waarheden:

-Het leven is lijden.

-De oorzaak van dit lijden is de begeerte en het hechten aan het leven. Daardoor zit de mens gevangen in een heilloze kringloop van geboorte, sterfte en wedergeboorte.

-Door de begeerte los te laten en zich te onthechten kan de mens het lijden opheffen.

-Het achtvoudige pad (juist inzicht, leven, streven, mediteren, denken, doel, woord en daad) is de enige uitweg uit de heilloze kringloop van reïncarnatie en leidt naar nirvana, de toestand van gelukzaligheid.

Door zicht te houden aan enkele grondbeginselen kan de mens zijn lot of ‘karma’ beïnvloeden. De Vijf Geboden zijn: niet doden, stelen, overspel plegen, liegen en alcohol, tabak of drugs gebruiken.

Het boeddhisme is eigenlijk geen godsdienst, maar een filosofisch stelsel en een levenshouding. Er zijn geen goden. Het boeddhisme kent wel monniken, maar weer geen kerkelijke organisatie.

De koning is traditioneel de beschermer van alle godsdiensten.

Boedhabeeld Cambodja

_{Foto:Jnzl's photos Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

Na de dood van Boeddha viel de religie uiteen in twee richtingen: het mahayana-boeddhisme en het hinayana-boeddhisme.

Het mahayana-boeddhisme gaat uit van de universele verlossing van alle levende wezens en wordt daarom het ‘grote voertuig’ genoemd. Deze stroming kent ‘bodhisattwa’s’, stervelingen die de verlichting al hebben bereikt, maar op aarde blijven om de mensen de juiste weg te wijzen. Het mahayana-boeddhisme heeft zich onder andere verspreid over China, Nepal, Japan, Korea en Vietnam.

Het hinayana- of theravada-boeddhisme staat ook bekend als ‘School van de Ouderen’ en komt vooral voor in Cambodja, Sri Lanka, Myanmar, Thailand, Indonesië, Maleisie en Zuid-India. Deze richting binnen het boeddhisme beperkt zich tot de individuele verlossing van de mens, zonder tussenkomst van anderen, en heet daarom het ‘kleine voertuig’. Wie zelfstandig de verlichting bereikt, wordt ‘arhat’. Deze status is echter alleen voorbehouden aan de monniken. Leken kunnen tijdens hun leven op aarde hoogstens iets toevoegen aan hun karma en herboren worden in een hogere positie. Men kan zijn karma verhogen door het doen van goede werken, zoals het geven van aalmoezen aan monniken en donaties aan tempels. Het onbaatzuchtig geven of ‘dana’ is dan ook de belangrijkste vorm van deugdzaamheid die leidt tot een goed karma.

Animisme en voorouderverering

De oeroude vorm van animisme wordt Cambodja alleen nog beleden door de Khmer Loeu, de bergvolken in het noordoosten van het land. In Cambodja wordt het animisme ‘neak ta’ genoemd, en is een mengvorm van voorouderverering, geloof in goede en kwade geesten en vruchtbaarheidsrituelen. De Khmer Loeu kennen vele geesten die gunstig gestemd kunnen worden met offers in de vorm van bloemen, wierook en fruit. Belangrijk is de ‘kru’ of ‘sjamaan’ die kwalen kan genezen met toverdrankjes.

In het Cambodjaanse boeddhisme zijn ook animistische elementen geslopen; zo eert men bijvoorbeeld tijdens het Pchum Ben-festival de geesten van overleden ouders.

Moskee Phnom Penh Cambodja

_{Foto:http://www.flickr.com/photos/mckaysavage/ CC Attribution 2.0 Generic no changes made}

Islam

De meeste islamieten stammen af van de Cham of ‘Khmer Islam’. Deze bevolkingsgroep vluchtte eind 15e eeuw van Vietnam naar Cambodja. Ook een kleine Maleise minderheid hangt de islam aan. Ook de Cham hebben zwaar geleden onder de godsdienstachtervolgingen van de Rode Khmer; tienduizenden Cham hebben de gruwelijke acties niet overleefd.

De meerderheid van de Cham behoort tot de soennitische stroming die zich houdt aan de vijf zuilen van de islam. Een minderheid volgt de tradities van de Vietnamese Cham en heeft ook elementen van het animisme overgenomen.

Christendom

De Cambodjanen kwamen voor het eerst in de 16e eeuw met het christendom in contact via rooms-katholieke missionarissen uit Portugal. Ondanks hun inzet waren er voor de Franse terugtrekking in 1953 maar 120.000 christenen in heel Cambodja te vinden. Op dit moment zijn er nog maar ca. 20.000 over, en dat zijn dan ook nog met name katholieke Vietnamezen.

Er zijn slechts enkele duizenden protestanten. Wel zijn er nog meer dan honderd christelijke hulporganisaties en missiegroepen in Cambodja actief. Van geslaagde bekeringsactiviteiten is nog nauwelijks sprake.

Confucianisme en taoïsme

De meeste Chinezen en Vietnamezen in Cambodja belijden een mengvorm van mahayana-boeddhisme, taoïsme en confucianisme. Taoïsme en confucianisme zijn filosofische stelsels en ontstaan in de 6e eeuw in China.

Cao Dai

Cambodja telt enkele duizenden volgers van de Cao Dai. Het geloof van de Cao Dai ontstond in 1926 in Vietnam, toen Ngo Minh Chieu in ‘contact’ kwam met Cao Dai, het hoogste Opperwezen. Deze spoorde hem aan om het beste uit alle wereldreligies met elkaar te combineren en zodoende zou er een nieuwe, ideale godsdienst moeten ontstaan. Ook zaken als spiritisme en voorouderverering werden geïntegreerd in het caodaïsme. Om met de oppergod Cao Dai en de geestenwereld in contact te komen gebruikt men mediums.

Volgens de Cao Dai is de menselijke geschiedenis verdeeld in drie perioden van Goddelijke Openbaringen. In de eerste periode openbaarde God zich door Lao Tze, in de tweede door Moses, Boeddha, Confucius, Mohammed en Jezus. De periode van de Cao Dai is de derde en laatste periode.

De Cao Dai kennen een aan de katholieke kerk ontleende hiërarchie met een paus, kardinalen, aartsbisschoppen, bisschoppen en priesters. De lagere ambten staan open voor mannen en vrouwen de alle geestelijken leven celibatair en zijn vegetariër.

Samenleving

Staatsinrichting

Wapen Cambodja

_{Foto:Publiek domein}

Volgens de grondwet van september 1993 is Cambodja een constitutionele monarchie met een democratisch meerpartijensysteem en een gekozen volksvertegenwoordiging. De Koning is het staatshoofd van Cambodja, symbool van de nationale eenheid en moet daarvoor als hoogste politieke scheidsrechter optreden, maar is wel aan de grondwet gebonden en heeft daardoor een voornamelijk ceremoniële functie.

Op papier is er een scheiding tussen de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht, maar in de praktijk werkt de democratie niet altijd even goed. De koning is verder opperbevelhebber van de koninklijke strijdkrachten van Cambodja en voorzitter van de Nationale Defensieraad. Het koningschap is geen erfelijk ambt, de Koning wordt voor het leven gekozen door een troonraad die uit 7 leden bestaat. Zijn plaatsvervanger is de voorzitter van het parlement, die tevens lid van de Troonraad is en de minister-president benoemt.

De Troonraad bestaat uit de voorzitters en vice-voorzitters van de Senaat en de Assemblee, de premier en de leiders van de twee boeddhistische orden.

Volksvertegenwoordiging

Cambodja Parlement

_{Foto:Kiensvay Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

Sinds 1999 bestaat het parlement uit twee kamers. De Nationale Assemblee of het Lagerhuis (in Nederland de Tweede Kamer) bestaat uit 122 volksvertegenwoordigers die eens in de vijf jaar gekozen worden. De Senaat of Hogerhuis (in Nederland de Eerste Kamer) bestaat uit 61 afgevaardigden die deels gekozen en deels benoemd worden; hun zittingsduur is zes jaar. Alle Cambodjanen van 18 jaar en ouder mogen hun stem uitbrengen.

De regering bestaat uit de premier, de ministers en de staatssecretarissen. De koning benoemt de premier en het kabinet na goedkeuring door de Nationale Assemblee. De regering is verantwoording schuldig aan het parlement en de Assemblee kan de regering naar huis sturen, mits er van een tweederde meerderheid sprake is. Voor de huidige politieke situatie, zie hoofdstuk geschiedenis.

Administratieve indeling

Cambodja is bestuurlijk verdeeld in vijf regio's en verder in 20 provincies en vier aparte stedelijke bestuursgebieden:

provincie	hoofdstad	oppervlakte	inwoneraantal per 1998
Banteay Mean Chey	Sisophon	6.679 km2	577.772
Bat Dambâng	Bat Dambâng	11.702 km2	793.129
Kâmpóng Cham	Kâmpóng Cham	9.799 km2	1.608.914
Kâmpóng Chhnang	Kâmpóng Chhnang	5.521 km2	417.693
Kâmpóng Spoe	Kâmpóng Spoe	7.017 km2	598.882
Kâmpóng Thum	Kâmpóng Thum	13.814 km2	569.060
Kâmpôt	Kâmpôt	4.873 km2	528.405
Kândal	Ta Khmau	3.568 km2	1.075.125
Kaôh Kông	Krong Kaôh Kông	11.160 km2	132.106
Krâchéh	Krâchéh	11.094 km2	263.175
Môndôl Kiri	Sen Monorom	14.288 km2	32.407
Otdar Mean Chey	Sâmraông	6.158 km2	68.279
Pouthisat	Pouthisat	12.692 km2	360.445
Preah Vihéar	Thêng Méancheay	13.788 km2	119.261
Prey Vêng	Prey Vêng	4.883 km2	946.042
Rôtanak Kiri	Lumphat	10.782 km2	94.243
Siem Réab	Siem Réab	10.299 km2	696.164
Stoeng Trêng	Stoeng Trêng	11.092 km2	81.074
Svav Rieng	Svav Rieng	2.966 km2	478.252
Takêv	Takêv	3.563 km2	790.168

Stedelijke gebieden

provincie	hoofdstad	oppervlakte	inwoneraantal per 1998
Krong Kêh	Krong Kêh	336 km2	28.660
Krong Pailin	Pailin	803 km2	22.906
Krong Preah Sihanouk	Preah Sihanouk	868 km2	155.690
Phnom Penh	Phnom Penh	290 km2	999.804

Onderwijs

Schoolklas Cambodja

_{Foto:Helt Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

Het onderwijs is pas na het verdwijnen van de Rode Khmer goed op gang gekomen. De Fransen hadden er in de koloniale periode vrijwel geen aandacht aan besteed en onder de Rode Khmer was er zelfs helemaal geen sprake van enig onderwijs. Intellectuelen en dus ook leraren werden als eerste door hen aangepakt, met als gevolg dat een onderwijssysteem vanaf 1979 moest worden opgebouwd.

Voor Cambodjaanse kinderen geldt een leerplicht en het basisonderwijs begint al op zesjarige leeftijd. Dit basisonderwijs duurt zes jaar en wordt gevolgd door een onder- en een bovenbouw van elk drie jaar. Hierna kunnen leerlingen doorstromen naar hoger onderwijs, waaronder twee universiteiten, de University of Cambodia en de Royal University of Phnom Penh.

De meeste scholen in Cambodja zijn staatsscholen, verder zijn er een aantal privéscholen en boeddhistische kloosterscholen.

Ondanks de vaak geringe kwaliteit van de scholen is het analfabetisme sinds 1994 sterk afgenomen. Analfabetisme komt vooral nog voor op het platteland, onder minderheden en onder vrouwen. Een van de grootste problemen vormen de leerkrachten, die vaak niet over de benodigde diploma´s beschikken en weinig gemotiveerd zijn vanwege de matige salarissen en de slechte arbeidsvoorwaarden.

Typisch Cambodja

Landmijnen Cambodja

_{Foto:Neil Rickards Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

MIJNEN

Op het grondgebied van Cambodja liggen nog zeer veel mijnenvelden. Deze mijnenvelden stammen uit de jaren tachtig en zijn aangelegd tijdens de strijd tussen het regeringsleger en de Rode Khmer.

In 1993 werd het aantal mijnen op tien miljoen geschat, die overal liggen, maar vooral rond Battambang in het westen en Pailin aan de grens met Thailand. De mijnen hebben al veel slachtoffers gekost; meer dan 40.000 Cambodjanen zijn verminkt geraakt. Men verwacht dat het nog 25 jaar zal duren voordat alle mijnen opgeruimd zijn.

Als men als toerist echter op de voorgeschreven paden blijft, kan er weinig gebeuren.

Cambodja Angkor Wat boomstronken

_{Foto:GayleKaren Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

ANGKOR WAT

Het koninkrijk Angkor en het daarbij behorende tempelcomplex ontstond in de roerige tijd van de 9e tot de 12e eeuw waarin regelmatig van hoofdstad werd gewisseld.

De Khmer-koning Surayavarman II (1113-150) was tenslotte degene die als bouwheer van Angkor Wat de geschiedenis in ging. De bouw vond plaats in de eerste helft van de 12e eeuw. Het tempelcomplex wordt gerekend tot een van de grootste bouwwerken van Azië met een oppervlakte van 1,5 km bij 1,3 km en wordt omgeven door een gracht van 200 meter breed.

De verwoesting van Angkor Wat door de Cham in 1177 gaf een van de opvolgers van Surayavarman niet allen de kans Angkor te restaureren, maar ook het gebied met nieuwe tempels en een nieuwe stad Angkor Thom vol te bouwen.

Economie

Algemeen

Cambodja Export

_{Foto:R Haussmann, Cesar Hidalgo, et. al. CC 3.0 Unported no changes made}

Funest voor de Cambodjaanse economie was de Rode Khmer-periode. Alle wat voor die tijd met moeite was opgebouwd werd in één keer finaal afgebroken. Pas vanaf 1979 kon men weer met de wederopbouw beginnen, maar er ontbrak voldoende geschoold personeel om een goede start te maken. Ook waren wegen en bruggen vernield en het land lag bezaaid met mijnen. Na de terugtrekking van de Vietnamezen en de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1989 kreeg de economie nog meer klappen te verwerken.

Pas halverwege de jaren negentig kwam er wat licht in de economische duisternis. Na het beëindigen van de Guerrilla door de Rode Khmer verbeterde het investeringsklimaat en ondernemers uit Thailand, Singapore en Maleisië stortten zich op Cambodja. De economische crisis in Azië eind jaren negentig zorgde voor een korte terugslag, maar vanaf die tijd is er een behoorlijke economische groei en daalde de werkloosheid sterk. Als een soort beloning voor goed beleid mocht Cambodja in 1999 toetreden tot de ASEAN.

Cambodja is op dit moment nog sterk afhankelijk van internationale organisaties en overheden. Belangrijk zal ook zijn of de wijdverbreide corruptie kan worden teruggedrongen en de huidige politiek stabiliteit gehandhaafd kan worden.

Van het bruto nationaal product (bnp) komt 25,3% uit de landbouw, 32,8% uit de industrie, en de tertiaire sector draagt voor 41,9% hieraan bij. (2017)

De hoofdstad Phnom Penh is een belangrijke rivierhaven en uiteraard het commerciële centrum van Cambodja.

Land- en bosbouw en visserij

Cambodja Rijst plnaten

_{Foto:Brad Collis Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

Van de totale beroepsbevolking werkt ca. 50% in de landbouw, hoewel slechts 20% van het land voor agrarische doeleinden geschikt is en maar 4% effectief gebruikt wordt. In de jaren negentig moest er rijst worden geïmporteerd, maar vanaf 1999 kan men de eigen bevolking voeden en vond er zelfs export van rijst plaats. De staat koopt de rijst op tegen een prijs die onder de kostprijs ligt, zodat er veel op de particuliere markt wordt verhandeld. Naast rijst worden maïs, bonen, maniok, bananen en tabak verbouwd.

De belangrijkste landbouwstreken liggen aan de Mekong en aan de Tonlé Sap. De landbouw is geheel geprivatiseerd en de meeste boeren bewerken het land nog op traditionele wijze.

Bosbouwproducten worden voor een groot gedeelte door concessies aan Maleisië en Indonesië geëxporteerd. De productie van rubber heeft een groot aandeel in de export.

De visserij speelt in de voedselvoorziening van de bevolking een grote rol. Door de ontbossing heeft de visvangst te lijden onder het verzilten van meren en rivieren. Het meer van Tonlé Sap is een van de rijkste visgronden ter wereld. De bosgronden langs de oevers die in regentijd onderlopen, zijn bijzonder voedselrijk en vormen een ideaal paaigebied voor vissen. Met een opbrengst van ca. tien ton per km2 is het meer goed voor driekwart van de binnenlandse visvangst en voorziet de Cambodjaanse bevolking voor bijna de helft van hun dierlijk eiwit. De vissers pachten de visgronden van ondernemers die concessies hebben van de overheid. In 1997 is het meer van Tonlé Sap vanwege zijn unieke ecosysteem benoemd tot beschermde biosfeer.

Mijnbouw en industrie

De mijnbouw en industrie nemen een ze een steeds grotere plaats in. Deze sectoren hebben een aandeel van ca. 33% in het nationale inkomen en 20 % van de beroepsbevolking werkt erin.

De industriële activiteiten beperken zich voornamelijk tot de productie van sigaretten, rubberschoeisel en cement. De regering stimuleert de voedselverwerkende en kledingindustrie. De fabricage van kleding is door de aanwezigheid van zeer goedkope arbeidskrachten de snelst groeiende industrie en vertegenwoordigde in 2013 80% van de export van Cambodja en de exportwaarde groeide van 3,4 miljard dollar in 2012 naar 5 miljard in 2017. De meeste textielproducten gaan naar Europa en de Verenigde Staten. De meeste handel loopt via particuliere kanalen, met name naar Thailand. De belangrijkste exportproducten zijn rubber, tabak, hout en sojabonen. Consumptiegoederen komen veelal door smokkel het land binnen.

Cambodja bezit niet zoveel delfstoffen; fosfaat en edelstenen zijn de belangrijkste; koper, tin, ijzererts en bauxiet zijn nog niet exploitabel. Voor de kust liggen veelbelovende aardolie- en gasvelden.

Verkeer

Cambodja Phnom Penh International Airport

_{Foto:Graham Maclachlan CC Attribution-Share Alike 3.0 Unported no changes made}

In de periode 1970-1978 is de infrastructuur grotendeels verwoest door de strijd tussen het regeringsleger en de Rode Khmer. In 2000 was het wegennet 12.300 km lang, waarvan slechts 2000 km geasfalteerd. Door sabotage van guerrillastrijders bevindt het wegennet zich in een zeer slechte toestand, maar men is druk bezig om dat te verbeteren. Als dit lukt, kan Cambodja een belangrijke verbindingsschakel vormen tussen Thailand en Vietnam.

Kompong Som is de internationale haven aan de Golf van Thailand. Bij Phnom Penh is een internationale luchthaven.

Er is een spoorwegnet van ca. 600 kilometer dat de belangrijkste steden met elkaar verbind. Er zijn niet meer dan twee lijnen; de noordwestelijke lijn loopt van Phnom Penh via Pursat en Battambang naar Sisophon. De zuidelijke lijn verbindt Phnom Penh via Takeo, Kampot en Kep met Sihanoukville. De Cambodjaanse treinen rijden langzaam en zijn oncomfortabel.

Bijzonder is de bamboetrein, een van de vreemdste transportmiddelen ter wereld. Het zijn slechts twee assen met daarop een bamboevlonder. Een dieselmotortje dient als krachtbron.

Vakantie en bezienswaardigheden

Kirirom National Park Cambodja

_{Foto:François Mey Creative Commons Attribution 3.0 Unported no changes made}

Een belangrijke bron van inkomsten vormt het toerisme, hoewel deze sector nog in de kinderschoenen staat. Toeristen komenvooral uit de Verenigde Staten, China, Frankrijk, Taiwan en Japan. Cambodja heeft mooi natuurschoon en een aantal nationale parken.

Cambodja Angkor Wat Zonsopgang

_{Photo:David Sim Creative Commons Attribution 2.0 Generic no changes made}

De grootste attractie in Cambodja en een van de meest spectaculaire oude sites op aarde is Angkor. Dat is een enorm tempelcomplex met de overblijfselen van verschillende hoofdsteden van het Khmer-rijk, van de 9e tot de 15e eeuw na Christus. Deze omvatten de beroemde tempel van Angkor Wat, het grootste religieuze monument ter wereld, de Bayon tempel (in Angkor Thom) met de grote en massieve stenen gezichten en Ta Prohm, een Boeddhistische tempelruïne verstrengeld met torenhoge bomen.

Nationaal Museum Pnom Penh Cambodja Foto:Clay Gilliland

_{Foto:Clay Gilliland Creative Commons Attribution-Share Alike 2.0 Generic no changes made}

De hoofdstad Pnom Penhn is zeker een bezoek waard. Je kunt hier onder meer de zilveren Pagode bewonderen. De pagode ligt binnen het koninklijk paleis en herbergt vele nationale schatten zoals gouden en juwelen boeddha beelden. Het meest opvallend is een klein 17e-eeuws baccarat kristallen Boeddha (de Emerald Buddha van Cambodja) en een levensgroot gouden Maitreya Boeddha versierd met 9.584 diamanten. De binnenwand van de Zilveren Pagode is versierd met een rijk gekleurde en gedetailleerde muurschildering van de Ramayana mythe, geschilderd in 1903-1904 door 40 Khmer kunstenaars.

Klik op de menuknop bovenaan het scherm voor meer informatie

CAMBODJA LINKS

Advertenties
• Fox verre reizen van ANWB
• Cambodja Vliegtickets.nl
• Cambodja Tui Reizen
• Vakantie Cambodja
• Djoser fietsreis - Vietnam & Cambodja
• Phnom Penh Vliegtickets Tix.nl
• Cambodja Rondreizen
• Rondreis Cambodja
• Hotels Cambodja

Nuttige links

Cambodja Reisstart (N+E)
Fietsen door een arm koninkrijk (N)
Reisinformatie Cambodja (N)
Reizendoejezo – Cambodja (N)
Rondreis Cambodja (N)
Rondreis door Cambodja (N)
Sem op Reis Video's over Cambodja (N)
Telefoongids Cambodja

Bronnen

Canesso, C. / Cambodia

Chelsea House Publishers

Colet, J. / Cambodia handbook

Footprint Handbooks

Green, R. / Cambodia

Lucent Books

Kleinen, J. / Cambodja

Koninklijk Instituut voor de Tropen ; Novib

Peterse, L. / Cambodja

Gottmer/Becht,

Wulf, A. / Cambodja, Laos

Het Spectrum

CIA - World Factbook

BBC - Country Profiles

laatst bijgewerkt april 2021
Samensteller: Arie Verrijp / Geert Willems