UMBRIE
 

Basisgegevens
Officiële   landstaal	Italiaans
Hoofdstad	Perugia
Oppervlakte	8.457 km²
Inwoners	888.908   (2017)
Munteenheid	euro   (EUR)
Tijdsverschil	+0
Web	.it
Code.	ITA
Tel.	+39

Populaire bestemmingen ITALIE

Campanie	Lombardije	Sardinie
Sicilie	Toscane	Umbrie
	Veneto

Geografie en Landschap

Geografie

Umbrië (Italiaans: Umbria), ook wel het groene hart van Italië genoemd, is een Midden-Italiaanse regio die uit de provincies Perugia (driekwart van de oppervlakte van Umbrië) en Terni (een kwart van de oppervlakte van Umbrië) bestaat met als hoofdstad Perugia.

Umbrië, met een oppervlakte van 8.456 km2 (ongeveer net zo groot als de provincies Zeeland, Noord- en Zuid-Holland samen), is de op vier na kleinste van de 20 Italiaanse regio's en grenst in het westen aan Toscane, in het noorden aan Emilia-Romagna, in het oosten aan Marche en in het zuiden aan de regio Lazio. Umbrië wordt aan alle kanten omsloten door land en daarmee de enige regio op het Apennijns Schiereiland die nergens aan de zee grenst.

advertentie

Ligging Umbrië_{Photo: Publiek Domein}

Landschap

Umbrië heeft een wat ruiger landschap dan het aangrenzende Toscane en heeft een zeer geaccidenteerd terrein. Iets meer dan helft van het grondgebied bestaat uit bergen en nog eens 41% van het landschap bestaat uit heuvels. Slechts 10% van de oppervlakte van Umbrië bestaat uit vlakten. Onder Umbrië loopt de breuklijn tussen de Noord-Afrikaans en de Euraziatische plaat, en dat zorgt regelmatig voor aardbevingen in het uiterste zuidoosten van Umbrië, recent nog in 1997 met elf doden (6.0 op de Schaal van Richter en het epicentrum in Annifo), in augustus 2016 op de grens van Umbrië en de regio Lazio en in oktober 2016 werd het dorpje Norcia zwaar getroffen (6.6 op de Schaal van Richter).

Van noord naar zuid wordt Umbrië als het ware doorsneden door de grootste rivier van Umbrië, de Tiber (Italiaans: Tevere). De belangrijkste zijrivieren zijn de Chiascio (82 km), de Nera (116 km) en de Topino (77 km). De 404 km lange Tiber, die ontspringt op de berg Fumaiolo van Emilio-Romagna en Toscane, stroomt naast Umbrië ook nog door de regio's Toscane, Lazio en Rome en mondt uit in de Tyrreense zee.

Het grootste meer van Umbrië (129 km² en 54 km omtrek) is het ondiepe Meer van Trasimeno of Trasimeense Meer (Italiaans: Lago Trasimeno), met een maximale diepte van zeven meter. In het meer liggen drie eilandjes, het Isola Minore, het Isola Maggiore en het Isola Polvese, met een oppervlakte van 5,4 km² het grootste eiland van het Meer van Trasimeno. Na het Gardameer, het Lago Maggiore en het Comomeer is het Meer van Trasimeno het grootste meer van Italië. Andere meren in Umbrië zijn het Lago di Piediluco (1,58 km²), het hooggelegen gletsjermeer Lago di Pilato in het Parco Nazionale dei Monti Sibillini en de kleine stuwmeren Lago di Alviano (9 km²) en het Lago di Corbara (10,5 km²).

De hoogste bergen van Umbrië liggen in de bergketen Monti Sibillini: de Cima del Redentore (2448 m) en de Scoglio del Lago (2448 m). Op de grens met Marche ligt de 2476 meter hoge Monte Vettore. Het laagste punt van Umbrië is Attigliano (96 m), in het uiterste zuidwesten van de regio.

advertentie

Cima del Redentore, hoogste berg van Umbrië_{Photo: Nicola_ds in het publeeke domein}

Umbrië kent vele uitgestrekte wouden, de regio wordt nog steeds de 'groene long' van Italië genoemd, maar is landschappelijk gezien toch vooral een landbouwgebied met veel wijn- en olijfgaarden. In de vruchtbare valleien en vlakten staan, net als in de buurregio Toscane, rijen cipressen en populieren. In het noorden van Umbrië ligt onder andere het Parco del Monte Cucco, dat vooral bekend staat om de honderden rotsformaties en grotten. Met een lengte van ca. 30 km en en een maximale diepte van 923 meter behoort de Grotta di Monte Cucco, met als hoogtepunt de schitterende Grotta Margherita, tot een de grootste grottenstelsels van Europa. Onder de stad Orvieto ligt een onderaards labyrint van meer dan 1200 in het poreuse vulkanische tufsteen uitgehakte grotten. De Etrusken waren 2500 jaar geleden de eersten die met het graven van de gangen, kelders, putten en doorgangen zijn begonnen. Een van de grootste uitgegraven putten is de Pozzo di San Patrizio met een breedte van 13 meter en een diepte van 53 meter.

In het oosten van Umbrië vormen de bergtoppen van de Apennijnen een natuurlijke grens met de regio's Lazio en Marche. Gedeeltelijk in de Marche en in Umbrië ligt het kalkmassief van het Parco Nazionale dei Monti Sibillini. De vlakte van Castelluccio staat in de lentemaanden mei en juni in volle bloei.

De hoogste waterval (165 m) van Italië en zelfs van Europa, is in Umbrië te vinden, de Cascata delle Marmore bij Terni. Deze waterval, in feite door de Romeinen geconstrueerd in de 3e eeuw v.Chr., is opgeknipt in drie etages, waarvan de hoogste en bovenste etage 83 meter telt. De waterval wordt enkele keren per dag 'opengedraaid', waarna enorme watermassa's over de steile marmerwanden naar beneden storten.

advertentie

Cascata delle Marmori, Umbrië_{Photo: Publiek domein}

Klimaat en Weer

Umbrië heeft een voor Italië typisch mediterraan klimaat, met droge, warme zomers en milde winters. Toch kan het in de lentemaanden nog koud en winterig kan zijn, met af en toe zelfs stormachtig weer. In bergachtige gebieden valt 's winters sneeuw die nog wel tot maart of april kan blijven liggen. Over het algemeen komen in de wintermaanden temperaturen onder 0°C in de lager gelegen delen van Umbrië echter niet voor. De zon schijnt jaarlijks ongeveer 2200 uur, gemiddeld ca. 6 uur per dag.

In de zomermaanden juli en augustus kan het heet en vochtig worden, want ook dan komen er dagen voor waar het regent. Gemiddeld liggen de temperaturen dan overdag boven de 30°C, met pieken van meer dan 35°C. Vooral in september, maar ook in oktober kan het nog behoorlijk warm worden in Umbrië. Aan het einde van de herfst, maar vooral in november valt de meeste regen, vaak in de vorm van korte, hevige buien. In bergachtige gebieden komen in de winter zware sneeuwbuien voor.

advertentie

Besneeuwde bergtoppen Umbrië_{Photo: Trolvag CC 3.0 Unported no changes made}

Plaatselijk kan het klimaat nogal verschillen, de klimaatclassificaties van Köppen-Geiger laten dat zien:

-vochtig subtropisch klimaat in onder andere Perugia, Foligno, Città di Castello, Spoleto, Assisi

-Zeeklimaat in onder andere Gubbio, San Giustino, Norcia, Cascia, Citerna

-Heet zomers mediterraan klimaat in onder andere Terni, Orvieto, Narni, Amelia, Narni Scalo

-warm vochtig continentaal klimaat in onder andere Castelluccio

klimaattabel Perugia

maand	maximum temp.	minimum temp.	uren zon p/d	dagen regen p/m
januari	8°C	0°C	3	13
februari	10°C	2°C	4	12
maart	13°C	3°C	5	13
april	17°C	6°C	6	14
mei	22°C	10°C	8	13
juni	26°C	13°C	9	12
juli	29°C	15°c	10	8
augustus	29°C	16°C	9	9
september	26°C	13°C	7	10
oktober	19°C	9°C	5	12
november	13°C	5°C	3	14
december	9°C	2°C	3	13

Planten en Dieren

Planten

De natuurlijke begroeiing bestaat in de bergen voornamelijk uit kastanjebomen en eiken en in gedeelten boven de 1300 meter uit dennen. Lager gelegen is er de macchia, een formatie van altijdgroene dichte en doornige heesters en dwergstruiken, waaronder wilde olijven, oleanders, laurier, myrte, steeneiken, gaspeldoorns en kurkeiken. Ook groeit hier brem, jeneverbes, pijnbomen en cipressen.

Bij Bovara staat de oudste olijfboom van Umbrië, de 'Olivo di Sant'Emiliano', naar verluidt meer dan 2000 jaar oud en een omtrek van meer dan negen meter.

Vrij zeldzaam is tegenwoordig de vroeger veel voorkomende bolderik, een lid van de anjerfamilie. Alle onderdelen van deze plant zijn giftig, maar vooral de donkerkleurige zaden.

advertentie

Bolderik, zeldzaam in Umbrië_{Photo: Patrick Ch. Apfeld CC 3.0 Unported no changes made}

Dieren

Het meest voorkomende wilde dier in Umbrië is het wilde zwijn. Verder komt er in het grensgebied tussen Toscane en Umbrië de ooit met uitsterven bedreigde Italiaanse of Apennijnse wolf voor, een ondersoort van de grijze wolf. In de jaren '70 van de vorige eeuw leefden er nog maar 700-100 individuen in de Apennijnen, een in 2016 gepubliceerd onderzoek wees uit dat er in de periode 2009-2013 tussen de 1269 en 1800 wolven, die leven roedels van twee tot zeven exemplaren, geteld waren. Ook was het leefgebied uitgebreid naar Zuidwest-Frankrijk en Zwitserland.

Andere voorkomende zoogdieren zijn (dam)herten, reeën, everzwijnen, vossen, wezels, egels en marters.

In Umbrië werden in 2018 323 vogelsoorten geteld, waarvan 14 met uitsterven bedreigd worden en 3 soorten geïntroduceerd werden door de mens.

stormvogels en pijlstormvogels
Yelkouanpijlstormvogel (foto)
duikers
roodkeelduiker	parelduiker	ijsduiker
futen
dodaars	geoorde fuut	kuifduiker
fuut	roodhalsfuut
aalscholvers
grote aalscholver	kuifaalscholver	dwergaalscholver
pelikanen
roze pelikaan	kleine pelikaan
reigers
roerdomp	woudaap	kwak
ralreiger	koereiger	kleine zilverreiger
grote zilverreiger	purperreiger	blauwe reiger
ooievaars
ooievaar	zwarte ooievaar
flamingo's
flamingo
ibissen en lepelaars
zwarte ibis	heilige ibis	lepelaar

advertentie

Yelkouanpijlstormvogel Umbrie_{Photo: Emõke Dénes CC 4.0 International no changes made}.

eendachtigen
knobbelzwaan	wilde zwaan	kleine zwaan
rietgans	kolgans	grauwe gans
grote Canadese gans	brandgans	Nijlgans
casarca	bergeend	mandarijneend
smient	krakeend	wintertaling
wilde eend	pijlstaart	zomertaling
slobeend	marmereend	krooneend
tafeleend	witoogeend	kuifeend
topper	zwarte zeeëend (foto)	grote zeeëend
eider	ijseend	brilduiker
nonnetje	middelste zaagbek	grote zaagbek

advertentie

Zwarte zeeëend Umbrie_{Photo: Jason Thompson CC 2.0 Generic no changes made}

havik-, sperwer-, arendachtigen
visarend	wespendief	zwarte wouw
rode wouw	zeearend	aasgier
vale gier	monniksgier	slangenarend (foto)
blauwe kiekendief	steppekiekendief	grauwe kiekendief
bruine kiekendief	sperwer	havik
buizerd	arendbuizerd	ruigpootbuizerd
schreeuwarend	bastaardarend	steenarend
dwergarend
valken
kleine torenvalk	torenvalk	roodpootvalk
Eleonora's valk	smelleken	boomvalk
lannervalk	sakervalk	slechtvalk

Slangenarend Umbrie_{Photo: MarioM CC 3.0 Unported no changes made}

fazantachtigen
bosfazant	kwartel	rode patrijs
rallen, koeten en waterhoentje
kwartelkoning	waterral	klein waterhoen
kleinst waterhoen	porseleinhoen (foto)	purperkoet
waterhoentje	meerkoet
kraanvogels
kraanvogel
trappen
kleine trap	oostelijke kraagtrap
scholeksters
scholekster
kluten
steltkluut	kluut
grielen
griel
renvogels en vorkstaartplevieren
vorkstaartplevier

Porseleinhoen Umbrie_{Photo: Marek Szczepanek CC 3.0 Unported no changes made}

kieviten en plevieren
kleine plevier	bontbekplevier	strandplevier
morinelplevier	goudplevier	zilverplevier
sporenkievit	witstaartkievit	kievit
strandlopers en snippen
kanoet	drieteenstrandloper	kleine strandloper
Temmincks strandloper	gestreepte strandloper	krombekstrandloper
bonte strandloper	paarse strandloper	kemphaan
bokje	watersnip	poelsnip
houtsnip	grutto	rosse grutto
regenwulp	dunbekwulp	wulp
zwarte ruiter	tureluur	poelruiter
groenpootruiter	witgat	bosruiter
oeverloper	steenloper	grote franjepoot

Grote franjepoot Umbrie_{Photo: photogramma1 CC 2.0 Generic no changes made}

jagers
middelste jager	kleine jager	grote jager
meeuwen
zwartkopmeeuw	dwergmeeuw	kokmeeuw
dunbekmeeuw	Audouinsmeeuw	stormmeeuw
kleine mantelmeeuw	zilvermeeuw	Pontische meeuw
grote mantelmeeuw
sterns
lachstern	reuzenstern	grote stern
visdief	dwergstern	witwangstern
zwarte stern	witvleugelstern
alken
papegaaiduiker

zandhoenen
steppehoen
duiven
houtduif	holenduif	rotsduif
Turkse tortel	zomertortel
papegaaien van Afrika en de nieuwe wereld
monniksparkiet
koekoeken
kuifkoekoek	koekoek
kerkuilen en uilen
kerkuil
dwergooruil	oehoe	steenuil
bosuil	ransuil	velduil
nachtzwaluwen en gierzwaluwen
vale gierzwaluw	gierzwaluw	alpengierzwaluw
ijsvogels
ijsvogel
bijeneters
bijeneter
scharrelaars
scharrelaar
hoppen
hop
spechten
draaihals	kleine bonte specht	grote bonte specht

Ransuil Umbrie_{Photo: Gg. Any CC 4.0 International no changes made}

leeuwerikken
kalanderleeuwerik	kortteenleeuwerik	kuifleeuwerik
boomleeuwerik	veldleeuwerik
zwaluwen
oeverzwaluw	roodstuitzwaluw	rotszwaluw
boerenzwaluw	huiszwaluw
kwikstaarten en piepers
gele kwikstaart	grote gele kwikstaart	witte kwikstaart
duinpieper	boompieper	graspieper
roodkeelpieper	waterpieper
pestvogels
pestvogel
waterspreeuwen
waterspreeuw
winterkoningen
winterkoning
heggenmussen
alpenheggenmus	heggenmus
lijsters
roodborst	nachtegaal	blauwborst
zwarte roodstaart	gekraagde roodstaart	roodborsttapuit
paapje	tapuit	blonde tapuit
rode rotslijster	blauwe rotslijster (foto)	zanglijster
koperwiek	grote lijster	kramsvogel
merel	beflijster
zangers van de Oude Wereld
Cetti's zanger	sprinkhaanzanger	krekelzanger
snor	zwartkoprietzanger	waterrietzanger
rietzanger	kleine karekiet	bosrietzanger
grote karekiet	Orpheusspotvogel	spotvogel
fitis	tjiftjaf	fluiter
bergfluiter	bladkoning	Orpheusgrasmus
tuinfluiter	zwartkop	grasmus
braamsluiper	kleine zwartkop	baardgrasmus
brilgrasmus	Provençaalse grasmus

Blauwe rotslijster Umbrie_{Photo: Ryan Cheng CC 2.0 Generic no changes made.}

goudhaantjes
vuurgoudhaantje	goudhaantje
graszangers
graszanger
vliegenvangers
grauwe vliegenvanger	bonte vliegenvanger	withalsvliegenvanger
kleine vliegenvanger
timalia's
baardmannetje
staartmezen
staartmees (foto)
mezen
koolmees	kuifmees	zwarte mees
pimpelmees
buidelmezen
buidelmees
boomklevers
boomklever	rotskruiper
klauwieren
kleine klapekster	zuidelijke klapekster	grauwe klauwier
roodkopklauwier
wielewalen en vijgvogels
wielewaal

Staartmees Umbrie_{Photo: Membeth in het publieke domein}

Geschiedenis

De gechiedenis van Umbrië loopt in grote lijnen gelijk met die van de hieronder beschreven geschiedenis van Italië.

Prehistorie en oudheid, Liguriërs en Etrusken

Italie Graven Etrusken_{Photo: NormanEinstein CC 3.0 Unported no changes made}

De verspreiding van menselijke bewoning over Italië begon al eerder dan in noordelijk Europa. Sinds 2000 v.Chr. vestigden verschillende volkeren zich op het Italiaanse grondgebied. Rond 1200 v.Chr. kwamen de Liguriërs en de Italiërs vanuit het noorden Italië binnen. De Liguriërs waren bronzen tijdperk settlers en afkomstig van Zuid-Frankrijk en vestigden zich in Centraal-Italië, in de buurt van het huidige Rome. De Italiërs kwamen van het Donaugebied in Centraal-Europa.

Mensen uit het oostelijke Middellandse-Zeegebied verkenden de kust van Italië vanaf ca. 5000 v.Chr. De Phoeniciërs stichtten in die tijd Carthago in Noord-Afrika en handelsposten in Italië. In de 8e eeuw v.Chr. stichtten de Grieken kolonies in Sicilië en Zuid-Italië. Deze kolonies, samen met Syracuse, Agrigento, Crotone en Taranto, werden Magna Graecia (groot Griekenland) genoemd. Naast handelsactiviteiten trokken ook veel filosofen, wetenschappers en schrijvers naar de Griekse kolonies in Italië. Ook werden er grote tempels en openluchttheaters gebouwd o.a. in Agrigento en Paestum (nabij Napels).

Terwijl de Grieken Zuid-Italië en Sicilië koloniseerden werden in Centraal-Italië steden gesticht door de Etrusken.

De Etrusken zijn nog steeds min of meer een mysterie en niemand weet zeker waar ze precies vandaan kwamen. Aanvankelijk bezetten de Etrusken de gebieden rond de rivieren Arno en Tiber en de bergen van Apennijnen.Later verhuisden ze naar de Povlakte en richting Rome. Een federatie van twaalf stadstaten, o.a. Volterra, Fiesole, Arezzo, Perugia en Chiusi, ontstond in Centraal-Italië in de regio die we nu kennen als Etrurië.

De Etrusken werden rijk door de ijzer-, koper-, en zilvermijnen en de handel in het oostelijke Middellandse-Zeegebied. Hun steden waren hooggelegen en omringd door verdedigingswerken. Verder bouwden ze bruggen en legden straten en kanalen aan.

Rome en de Romeinen

De ontshttps://creativecommons.org/licenses/by/3.0/taansgeschiedenis van Rome is onduidelijk. Toen de stad machtig werd, ontstonden sagen omtrent de stichting en oorsprong van de stad en haar rijk. De"officiële" versie werd dat Aeneas, zoon van Aphrodite, uit Troje naar Latium kwam. Zijn zoon Ascanius stichtte Alba Longa. Ten slotte stichtten Romulus en Remus, tweelingzonen van Mars en Rhea Silvia, de dochter van de koning van Alba Longa, de stad Rome. Het stichtingsjaar werd vastgesteld op 752 v.Chr.

Romulus, Remus en de wolvin_{Photo: CellarDoor85 CCA 3.0 Unported no changes made}

Koningstijd en republiek

Italie Julius Caesar_{Photo: Clara Grosch in het publieke domein}

De officiële geschiedenis van Rome kan men laten beginnen met de samenvoeging van de Palatinus en de Quirinalis, de twee oudst bewoonde heuvels. Deze stad kwam echter al snel onder Etruskische heerschappij waardoor er van een Romeins rijk nog geen sprake was. Hiervan was pas enigszins sprake nadat de verdreven koning Tarquinius Superbus in 496 v.Chr. definitief was verslagen en de Romeinen en Latijnen een verbond sloten. Ook werd er strijd gevoerd met de Volsci, de Sabijnen en de Aequi. Een vaststaand feit uit deze periode is de verovering van Veji door Camillus; deze strijd duurde van 405 v.Chr. tot 396 v.Chr.

De opmars van de Romeinen werd tijdelijk gestuit in 387 v.Chr. door binnenvallende Galliërs, waarna buurvolken als de Etrusken en de Volsci in opstand kwamen tegen de Romeinse overheersing. In 358 v.Chr. capituleerden de Latini en de Hernici terwijl met de Etrusken een verdrag gesloten werd. In de Tweede Samnitische Oorlog leden de Romeinen nog een grote nederlaag bij Caudium in 321 v. Chr. Toch zagen zij kans om de macht in Midden- en Zuid-Italie definitief over te nemen.

In de Derde Samnitische Oorlog (298-290 v.Chr.) werden opstandige Etrusken, Galliërs en Umbriërs definitief verslagen bij Sentinum. Door de machtsuitbreiding in Campanië en Samnium raakte Rome in conflict met Tarente dat zelfs met hulp van de Griekse koning Pyrrhus uit Epirus niet kon voorkomen dat ze in 275 v.Chr. bij Beneventum werden verslagen.

Uiteindelijk heerste er vrede in geheel Italië. Het gezag van de Romeinen werd gehandhaafd door een uitgekiend systeem van koloniën en de wegen die daar doorheen liepen. Aan enkele steden werden burgerrechten toegekend en zij hadden een grote mate van zelfbestuur. De enige verplichting zie ze hadden was om soldaten voor het Romeinse leger te leveren.

Romeinse, Syracuse en Carthaagse gebieden in 264 voor Christus, aan de vooravond van de Eerste Punische Oorlog_{Photo: Xander89 CC 3.0 Unported no changes made}

Door de veroveringen in Zuid-Italië stuitten de Romeinen op sterk verzet van de Sicilianen en de Carthagers in Noord-Afrika. Carthago werd bestreden in de drie Punische oorlogen die in de periode 264-146 v.Chr. gevoerd werden. In de Eerste Punische Oorlog (264-241 v.Chr.) werd Sicilië de eerste Romeinse provincie en werden Sardinië en Corsica geannexeerd. Na de Tweede Punische Oorlog werd Spanje Romeins gebied en werden de bondgenoten van de Carthagers, de Macedoniërs, verslagen. Ook Syrië werd door de Romeinen in 190 v.Chr. definitief verslagen en werd gedwongen vrede te sluiten waardoor hun macht ernstig werd beknot. In de Derde Punische Oorlog werd Carthago verwoest in 146 v.Chr. en tot een Romeinse provincie gemaakt. In 168 v.Chr. werd Perseus van Macedonië verslagen en zijn gevierendeelde rijk werd samen met Griekenland in 146 v.Chr. als een provincie ingelijfd. De grote handelsconcurrent Korinthe werd ook in 146 v.Chr. verwoest en westelijk Klein-Azië werd in 133 v.Chr. bij testament aan het uitdijende rijk toegevoegd.

Door al deze veroveringen ontstond een totaal andere sociale structuur in het Romeinse rijk. Belastingpachters in de provincies werden steeds rijker en machtiger waardoor de boerenbevolking veel te lijden had. De Senaat, het machtigste orgaan in het rijk, had al snel geen overwicht meer en de heersende klasse raakte onderling sterk verdeeld. Deze situatie zou uiteindelijk leiden tot een aantal burgeroorlogen in de periode 90-30 v.Chr. en steeds waren twisten tussen generaals, politici en andere belangengroepen de aanleiding.

De Eerste Burgeroorlog (88-81 v.Chr.) ging tussen Marius en Sulla om het opperbevel over het leger. Marius werd eerst door Sulla verdreven maar later kwamen de aanhangers van Marius weer aan de macht. In 82 v.Chr. werden de partijgenoten van de inmiddels gestorven Marius verslagen door Sulla die de macht van de Senaat weer herstelde en een einde maakte aan het dictatorschap.

Lucius Cornelius Sulla (ca. 138 v.Chr. – 78 v.Chr.), was een Romeins politicus, veldheer en dictator_{Photo: José Luiz Bernardes Ribeiro CC BY-SA 4.0 no changes made}

Na de dood van Sulla in 79 v.Chr. ontstond er een strijd over zijn opvolging. Het lukte niemand om alleen de macht te grijpen, waardoor het zogenaamde"Eerste Driemanschap" ontstond met Crassus, Pompejus en Julius Caesar. Crassus sneuvelde al snel in 53 v.Chr. en Caesar vertrok in 58 v.Chr. naar het noordelijke Gallië dat hij in acht jaar tijd wist te onderwerpen en tevens wist hij zo het leger aan zich te binden. Pompejus richtte zich steeds meer op de senaat en in 52 v.Chr. had hij zoveel macht verworven dat hij bijna dictator genoemd kon worden. Een conflict tussen Caesar en Pompejus was niet te voorkomen en in de Tweede Burgeroorlog (49-45 v.Chr.) werd Pompejus verslagen en gedood.

Caear was nu de alleenheerser en begon met de reconstructie van de Romeinse staat en legde daarmee de basis voor het toekomstige keizerrijk. In 44 v.Chr. werd hij vermoord door republikeinse senatoren en er volgde een verwarde tijd die besloten werd met de oprichting van het Tweede Driemanschap in 43 v.Chr., dat bestond uit Octavianus, Lepidus en Marcus Antonius. Deze"driemannen" verdeelden het rijk waarbij Lepidus al snel op het tweede plan kwam te staan.

Antonius bestuurde het oosten en Octavianus kreeg het westen toebedeeld. Antonius raakte echter onder invloed van de mooie Egyptische Cleopatra en een Derde Burgeroorlog in 31 v.Chr. was het gevolg. Antonius en Cleopatra werden verslagen bij Actium en Egypte werd een speciaal domein van Octavianus binnen het Romeinse Rijk. Door deze zege was Rome verzekerd van het politieke overwicht in zowel het westelijke als het oostelijke Romeinse Rijk.

Antonius ontmoet Cleopatra_{Photo: Xlibber CC 2.0 Generic no changes made}

Principaat (31 v.Chr. – 284 n.Chr.)

Italie Augustus_{Photo: Till Niermann CC 3.0 Unported no changes made}

Aan de Republiek kwam met Octavianus, die zich"princeps", wat de eerste betekent, noemde, een einde en de periode die volgde wordt het"Principaat" genoemd want ook zijn opvolgers noemden zich zo. In 27 v.Chr. legde Octavianus zijn volmachten neer, maar liet ze door de Senaat weer herstellen en kreeg daarna de eretitel Augustus. Onder zijn leiding kende het rijk orde en welvaart en wist de natuurlijke grenzen te consolideren.

Augustus werd opgevolgd door zijn aangenomen stiefzoon Tiberius die van 14 tot 37 n.Chr. regeerde en te maken kreeg met wat al te voortvarende senatoren die van hoogverraad beschuldigd werden. Onder zijn extravagante opvolger Caligula heerste er wanorde in het rijk dat onder Claudius II (41-54) weer werd hersteld. Hierna ging het weer goed mis. Agrippina, de vrouw van Claudius, liet hem vergiftigen om haar zoon Nero op de troon te krijgen die van 54 tot 68 zou regeren. Op dat moment reilde en zeilde het voorspoedig in Rome, maar onder Nero ging dat grotendeels weer verloren door zijn excessief gedrag. Hij liet o.a. zijn eigen moeder vermoorden en zou de grote brand van Rome op zijn geweten hebben. Daarop brak een opstand uit en hij liet zich doden door een slaaf en daarmee kwam er een einde aan de Julisch-Claudische dynastie.

Buste van Nero_{Photo: Cjh1452000 CC 3.0 Unported no changes made}

Na de heerschappij van Nero volgde een Driekeizerjaar met Galba, Otho en Vitellius. Vitellius werd ten val gebracht door Vespasianus, de bevelhebber van de oostelijke legioenen. Onder zijn bewind ontstonden zowel in het oosten als het westen opstanden, o.a. van de joden in Jeruzalem, neergeslagen door Titus, en in het westen door de Bataven, neergeslagen door Civilis. Titus, de zoon van Vespasianus, regeerde maar enkele jaren en had te maken met de vulkaanramp die Pompeji en Herculaneum trof in 79. Titus werd weer opgevolgd door Domitianus die tot 96 regeerde. Na de moord op Domitianus was er geen mannelijke opvolger voorhanden en koos de senaat Nerva als keizer. Met hem begon een hele serie keizers die zogenaamd bij adoptie gekozen werden. Trajanus was de eerste keizer die zelfs niet eens in Italië geboren was. Hij was het die weer op de verovertoer ging en o.a Dacia, het latere Roemenië veroverde. Ook Mesopotamië werd tijdelijk door de Romeinen bezet.

Het Romeinse Rijk stond nu op het toppunt van haar macht maar al snel bleek dat het door de grootte niet meer te besturen was. Zo stopte Hadrianus zijn veroveringen in het oosten en was genoodzaakt om zich langs alle grenzen te versterken, o.a. via de Hadrian’s Wall in Groot-Brittannië. Na Hadrianus volgden er nog twee keizers met de naam Antonius en werd de rij van keizers-bij-adoptie gesloten. De regering van Antoninus Pius duurde tot 161 en werd gekenmerkt door rust in het hele rijk.

Onder zijn opvolger Marcus Aurelius ontstonden er weer veel problemen, zowel binnen- als buitenlands en werd het rijk geteisterd door epidemieën. Zijn zoon Commodus en diens opvolger Pertinax werden zelfs vermoord. Na de nodige problemen over de opvolging wist Septimius Severus, een Afrikaan, in 193 de heerschappij te bemachtigen. Hij werd bekend doordat hij de invloed van de senaat wist te beperken en een nieuwe provincie veroverde : Noord-Mesopotamië.

Caracalla (211-217) en zijn opvolger Macrinus (217-218) werden vermoord. Alexander Severus regeerde tot 235 en was de laatste van de Severisch-Syrische dynastie. Rond deze tijd kreeg de senaat weer meer invloed. Maar veldtochten tegen de Sassaniden in het oosten en Germanen in het westen liepen niet goed af en Severus werd uiteindelijk vermoord door een opstandige veldheer. Onder een van zijn opvolgers, Decius (249-251), werd het christendom fel bestreden maar werd het rijk allang door andere zaken bedreigd o.a. de financiële belabberde toestand, de Germanen die zich verenigden en steeds gevaarlijker werden. Ook de verschillen tussen rijk en arm zorgden voor veel interne spanningen.

Keizer Decius^{Photo: José Luiz Bernardes Ribeiro CC BY-SA 4.0 no changes made}

Na 250 was de chaos compleet. De Goten rukten steeds verder op en grote delen van het immense rijk werden door allerlei volken bezet en geplunderd zonder veel tegenstand van de Romeinen. Onder Gallienus (253-268) herstelde men zich enigszins en onder zijn opvolger werden de Goten verslagen die al tot in Servië waren doorgedrongen. Onder Aurelianus volgde zelfs een gedeeltelijke reconstructie van het rijk. Na de moord op Aurelianus volgde weer een tijd van elkaar bestrijdende keizers die eindigde met de door de soldaten uitgeroepen keizer Diocletianus.

Dominaat (284–476)

Italie Diocletianus_{Photo: Jebulon in het publieke domein}

Diocletianus was een absoluut vorst die zich al bij zijn leven liet vergoddelijken en zijn titel sprak dan ook voor zich:"dominus et deus" (heer en god). Aan de andere kant verdeelde hij het oppergezag onder twee Augusti (waaronder hijzelf), die ieder weer twee Caesares onder zich hadden; men spreekt daarom van de"tetrarchie". Aan de bijzondere positie van Italië als geheel kwam een einde en het rijk werd als volgt verdeeld: het oosten met als hoofdstad Nicomedia onder Diocletianus; Italië en Afrika met als hoofdstad Milaan onder Maximianus; Gallië, Spanje en Brittannië met als hoofdstad Trier onder Constantius Chlorus; en Illyricum en Griekenland met als hoofdstad Sirmium onder Galerius.

De Romeinse Senaat was nog slechts een gemeenteraad voor Rome, dat zelfs geen hoofdstad meer van een rijksdeel bleef en deze functie aan Milaan moest afstaan. De senatoren bleven echter een geduchte economische factor doordat zij met de keizer samen de grootste grondbezitters waren. Door het bestuur te bureaucratiseren en te militariseren wisten de Romeinen de Perzen op afstand te houden en kon de eenheid binnen het rijk behouden blijven. In 305 traden Diocletianus en Maximianus af en prompt braken er burgeroorlogen uit met op enig moment zes Augusti die om de macht streden.

Dit ging gepaard met de nodige moordpartijen en pas met Constantijn de Grote brak weer een periode (324-337) van eenhoofdig bestuur aan. Onder Constantijn werden de christenen weer begunstigd en na het Edict van Milaan in 313 heerste er vrijheid van godsdienst in het Romeinse Rijk. Dit werd ook gedaan uit eigenbelang om zowel van heidense als van christelijke kant steun te krijgen voor de politiek van rijkseenheid, en de hoofdstad werd dan ook Constantinopel dat op een snijpunt van culturen en routes naar alle delen van het rijk lag.

Standbeeld van Constantijn de Grote_{Photo: Gernot Keller CC 3.0 Unported no changes made}

De familiestrijd om de macht na de dood van Constantijn werd gewonnen door Constantius II die heerste van 353 tot 361. Constantius werd weer opgevolgd door Julianus, die door het leger tot keizer was uitgeroepen als enige in leven zijnde familielid van Constantijn. Julianus Apostata, de"Afvallige" zou de laatste niet-christelijke keizer zijn (361-363). Zijn christelijke opvolgers Jovianus en Valentianus (364-375) kregen te maken met onderling sterk verdeelde christenen en gevaar van buitenaf door de grote Germaanse volksverhuizing. Verschillende familieleden waren tot mederegenten voor het oosten benoemd en dat leidde onvermijdelijk tot een tijd van onrust en burgeroorlog.

Aan deze tijd van onrust kwam een einde door keizer Theodosius I die het rijk in 395 verdeelde onder zijn twee zonen. Wat echter als een administratieve scheiding bedoeld was bleek in de praktijk een scheiding op te leveren in twee afzonderlijke staten. Arcadius kreeg het oosten dat onder regentschap stond van Rufinus. Honorius kreeg het westen onder regentschap van Stilicho.

De naderende ondergang van het Romeinse Rijk kwam steeds dichter bij. Het westelijke rijksdeel viel na vele oorlogen in de 5e eeuw uit elkaar. De Visigoten dreigden binnen te vallen waarna men de legioenen uit het westen terugriep. Dit had een averechts effect want hierdoor konden Germaanse volken steeds verder oprukken.

Invasies Italië 100-500 n.Chr._{Photo: User:MapMaster CC 2.5 Generic no changes made}

Na de moord op Stilicho drongen de Goten Italië binnen en zelfs Rome werd in 410 geplunderd. In 415 werd het Visigotenrijk gesticht in Zuid-Frankrijk, Spanje en Afrika, dat belangrijk was voor de Romeinen omdat het als graanschuur diende. Het rijk werd nog meer verzwakt door de onderlinge naijver van de generaals. Van een gezamenlijk optreden tegen de oprukkende Hunnen onder leiding van Atilla de Hun was dan ook geen sprake. Generaal Aëtius wist Attila in 451 nog tegen te houden maar een jaar later vielen de Hunnen Italië binnen maar wisten echter niet tot Rome door te dringen. Aëtius werd door de keizer gedood en de keizer zelf werd vermoord door een Germaanse soldaat en daarmee kwam er een einde aan de laatste keizerdynastie, de Theodosiaanse.

In 455 landden de Vandalen in Italië en namen op zeer bloedige wijze Rome in. Tot ongeveer 476 werden door de bevelhebber van de Germaanse troepen, Ricimer, keizers aangesteld en ook even gemakkelijk weer afgezet. Na de dood van Ricimer stelde de Germaan Orestes zijn zoontje als keizer aan. Deze Romulus werd weer afgezet door de Germaan Odoaker die zich in 476"koning der Germanen in Italie" noemde. Dit betekende het definitieve einde van het keizerschap en het Romeinse Rijk in het westelijke rijksdeel. Het Oost-Romeinse Byzantijnse Rijk bloeide weer op en ging pas in 1453 na de val van Constantinopel ten onder.

Middeleeuwen

Italie Justinianus I_{Photo: Publiek domein}

In 493 werd de toenmalige hoofdstad Ravenna veroverd door de koning van de Ostrogoten, Theodorik de Grote. Hij kreeg daardoor tevens geheel Italië in zijn macht, maar zijn opvolgers waren kansloos tegen de Byzantijnse keizer Justinianus I, die Italië in 535 bezette. In 568 werd Noord- en Midden-Italië door de Longobarden veroverd terwijl de rest van Italië onder Byzantijns gezag bleef en Rome aan het gezag van de bisschop, d.w.z. de paus, werd toevertrouwd.

De Longobarden stichtten het koninkrijk van Pavia en de afhankelijke hertogdommen Spoleto en Benevento. De streken onder Byzantium werden door"duces", regionale gouverneurs van de keizer, bestuurd.

Al op het einde van de 5de eeuw had paus Gelasius I aanspraak gemaakt op het primaat van het kerkelijke boven het wereldlijke gezag; zijn opvolgers, met name Gregorius de Grote, beklemtoonden dit nog sterker, waardoor militaire steun van Byzantium tegen de Longobarden uitbleef. In de 8ste eeuw zochten de pausen elders steun tegen de dreigende Longobarden, en kwamen uit bij de Franken. Dit volk kwam rond het midden van de 8ste eeuw voor het eerst naar Italië en hun heerschappij breidde zich al snel uit. Ze stelden het pausdom onder hun protectoraat en legden de grondslagen voor de Kerkelijke Staat.

Kaart van het Lombardardische Koninkrijk onder Liutprand bij zijn dood (744 AD)_{Photo: Castagna CC 3.0 Unported no changes made}

Karel de Grote wierp zich op als koning der Longobarden (774) en werd in de kerstnacht van het jaar 800 in Rome door paus Leo III tot keizer gekroond waardoor het keizerschap van het westen definitief aan het pausdom verbonden werd. Deze keizerlijk steun zou zo’n twee eeuwen duren en was hard nodig om zich allerlei tegenstanders en vijanden van het lijf te kunnen houden. In 887 verloor Karel de Dikke de macht over Italië en gingen grote gebieden in Zuid-Italië verloren aan de Saracenen. In Noord-Italië werd door een aantal vorsten om de hegemonie gestreden.

In 962 werd de Duitse koning Otto de Grote tot keizer gekroond van het Heilige Rooms-Duitse Rijk en verhief daarmee het pausdom weer tot meer aanzien. Hij maakte het echter wel ondergeschikt aan de politiek maar legde wel de grondslag voor de latere macht van de kerk. De geschiedenis van Zuid-Italië ontwikkelde zich intussen volgens een geheel eigen patroon. Hertogen, veelal vertegenwoordigers van de Byzantijnse bisschoppen en Saracenen, deelden de lakens uit, en aan het begin van de 11e werden een aantal stadsrepublieken (o.a. Gaeta, Napels en Amalfi) zeer machtig. In 1016 infiltreerden de Normandiërs in Italië nadat ze gebruikt waren in de strijd tegen de Saracenen. In 1071 veroverde de Normandiër Robert Guiscard Bari en maakte daarmee een einde aan de Byzantijnse macht in Italië. Tegen het jaar 1200 was praktisch geheel Zuid-Italië Normandisch gebied en ook Sicilië werd op de Saracenen veroverd.

Constantijn de Afriaan was hoogleraar aan de Medische School van Salerno in dienst van Robert Guiscard, de Normandische hertog van Apulië_{Photo: Giaros CC 3.0 Unported no changes made}

In de Investituurstrijd (het van 1075 tot 1122 durende conflict tussen paus en keizer met betrekking tot de Kerk in het Roomse Rijk) had geheel Italië partij gekozen. Na het Concordaat van Worms (1122) werd de strijd van ideologisch naar zuiver politiek terrein verlegd: medespelers waren de paus, de keizer en de Normandiërs in het zuiden.

Dit alles leidde ertoe dat de macht van de Noord- en Midden-Italiaanse steden steeds groter werd. De Hohenstaufen behielden echter Sicilië als belangrijk steunpunt doordat keizer Hendrik VI trouwde met de erfdochter van Sicilië, Constantia d'Altavilla. Sicilië bleef daardoor een bedreiging voor het pausdom. Het keizerlijke gezag in Italië verdween met keizer Frederik II die een mislukte poging deed zich aan het pauselijk gezag te onttrekken. In het noorden van Italië ontstonden in de loop van de 13e eeuw steeds meer stadstaten waar militairen de macht bezaten. In 1268 kende de paus het Siciliaanse rijk toe aan Karel van Anjou die daarna koning van Napels en Sicilië werd. Dit kon gebeuren na de dood van de erfgenaam van Frederik II, Manfred.

Karel I van Napels of Karel van Anjou_{Photo: Cgoodwin CC 3.0 Unported no changes made}

Het was al snel duidelijk dat Karel de heerschappij over geheel Italië wilde hebben maar de paus slaagde erin om zijn macht te breken. En na de Siciliaanse Vespers (= de opstand die op 31 maart 1282 in Palermo op Sicilië uitbrak en zich van daaruit over het hele land verbreidde) verloor hij zelfs Sicilië dat aan het Spaanse Aragón werd toegewezen. Na de"Babylonische" gevangenschap was het zo goed als gedaan met de wereldlijke macht van de paus.

In de 15e eeuw ging de strijd om de macht tussen Florence, Venetië en Milaan. Duitse en Franse machthebbers en ook kleinere stadsrepublieken in Italië zelf kozen partij. In het zuiden besliste Aragón de strijd tegen Anjou en kwam Zuid-Italië als koninkrijk Napels toe aan Alfons V van Aragón, die op dat moment al koning van Sicilië was. Rond 1450 ontstond er iets wat op een Italiaans evenwicht tussen noord en zuid leek, maar diverse onderlinge oorlogen getuigden van een zeer wankel evenwicht.

Op cultureel gebied nam Italië in de renaissance een geweldige voorsprong en had grote invloed op de rest van Europa.

Einde van de middeleeuwen tot de eenwording

Italie Catherina de Medici_{Photo: Publiek domein}

Eind 15e eeuw trad het verval in en werd Italië een speelbal van de grote Europese mogendheden, waarbij de strijd tussen Habsburg en Valois voornamelijk in Italië werd uitgevochten. In 1494 trok Karel VIII van Frankrijk Italië binnen omdat hij meende aanspraak te kunnen maken op Napels. Per slot van rekening was hij de erfgenaam van het Huis Anjou. Een monsterverbond met o.a. de paus, de keizer, Milaan en Venetië zorgde ervoor dat Karel zich al in 1495 moest terugtrekken uit Italië. De opvolger van Karel, Lodewijk XII, begaf zich in hetzelfde avontuur en maakte naast Napels ook aanspraak op Milaan.

Een politieke kaart van het Italiaanse schiereiland rond 1494_{Photo: Capmo CC 3.0 Unported no changes made}

Deze stad werd in 1499 bezet en Napels werd met behulp van Ferdinand II van Aragón veroverd. In 1505 trokken de Fransen zich echter terug uit deze coalitie waardoor het hele koninkrijk van het Spaanse Aragón werd. De Fransen probeerden het nog een keer, en nu werd Venetië belaagd in 1508. Ook nu werden ze weer gedwongen zich terug te trekken doordat bondgenoten zich tegen de Franse koning keerden (1513). In 1556 kwam Milaan als leen van het Duitse Rijk aan Spanje toe. In Florence kwam de familie De’ Medici aan de macht, hoewel geheel afhankelijk van de Habsburgers. In 1559 erkende Frankrijk de Spaanse bezittingen en invloeden bij de Vrede van Cateau-Cambrésis. Op dat moment bleef alleen de Republiek Venetië nog onafhankelijk.

Naast de grote politieke veranderingen kwam er ook een einde aan de culturele bloeiperiode van de renaissance. Bovendien leidde de Contrareformatie tot een hervorming van de kerk in Europa die ervoor zorgde dat de katholieke kerk niet meer aan de strijd om het wereldlijk gezag deelnam, maar zich concentreerde om steeds meer de religieuze en morele grootmacht in de wereld te worden. Toch bleef de rooms-katholieke kerk een macht van betekenis door verbonden te sluiten met rooms-katholieke mogendheden en machtige kloosterorden als b.v. de jezuïeten.

Economisch ging Italië in die tijd ten gronde door o.a. oorlogen en het verleggen van de wereldhandel naar de kusten van de Noordzee en de Atlantische Oceaan. Door het verval van Duitsland als economisch achterland kreeg Noord-Italië een flinke klap te verwerken. In feite hield alleen de Republiek Venetië zich staande in deze barre economische tijden.

In de 17e eeuw was de politieke opkomst van Savoye een belangrijke ontwikkeling want het zou in de achttiende eeuw in alle opzichten de sterkste staat van Italië worden. Na de Spaanse Successieoorlog kreeg hertog Victor Amadeus Sicilië toegewezen en nam meteen de titel van koning aan. In 1720 verwierf hij Sardinië in ruil voor Sicilië, dat aan Oostenrijk afgestaan werd. Ook in het zuiden van Italië zorgde de Spaanse Successieoorlog voor veranderingen. Oostenrijk kreeg Sardinië en Napels en in 1738 werden deze twee gebieden aan een vertegenwoordiger van het Spaanse Huis Bourbon geschonken. Voorwaarde was wel dat het Zuid-Italiaanse rijk nooit meer aan de Spaanse koning zou toevallen. Milaan was al in 1713 overgegaan in Oostenrijkse handen en de verenigde hertogdommen Parma en Piacenza behoorden sinds 1748 tot het Spaanse Huis Bourbon. Het mag duidelijk zijn dat er in de 18e eeuw van enige Italiaanse politieke of militaire macht, op Toscane na, weinig meer over was. In 1768 werd Corsica, lang Genuees bezit, aan Frankrijk overgedragen. Positief was alleen dat Italië zich op cultureel gebied weer wist te hertstellen, een ontwikkeling die zich in de 19e eeuw ook op staatkundig en maatschappelijk gebied zou voordoen.

Een politieke kaart van Italië begin 1796_{Photo: Capmo CC 3.0 Unported no changes made}

In 1796 trok Napoleon Italië binnen en nam de denkbeelden van de Franse revolutie met zich mee. Staatkundig werd Italië volledig op zijn kop gezet,

Savoye (met Piëmonte) werd bij Frankrijk ingelijfd; in de Povlakte werden de Cis- en de Transpadaanse Republieken verenigd tot de Cisalpijnse Republiek; Genua werd de Ligurische Republiek; de Kerkelijke Staat werd de Romeinse Republiek; Napels (zonder Sicilië) werd de Parthenopeïsche Republiek en Venetië kwam bij Oostenrijk. In 1799 werd de Kerkelijke Staat hersteld en keerde er een Bourbon-koning naar Napels terug. In 1801 werd Toscane het Koninkrijk Etrurië en de Cisalpijnse Republiek tot Italiaanse Republiek gemaakt. In 1805 werd de Italiaanse republiek, uitgebreid met Venetië, tot Koninkrijk Italië onder Napoleon I Bonaparte uitgeroepen; Napels werd in 1806 een Frans vazalkoninkrijk onder Jozef Bonaparte en in 1808 vervangen door Joachim Murat; Genua en Parma werden bij Frankrijk ingelijfd. In 1807 annexeerde Frankrijk ook Etrurië en in 1808 de Kerkelijke Staat.

Een politieke kaart van Italië in 1810_{Photo: Capmo CC 3.0 Unported no changes made}

In 1815 begon ook in Italië de Restauratie en de staatkundige indeling werd toen als volgt: het koninkrijk Sardinië/Genua, Toscane, Modena, Parma en Lucca (in feite Oostenrijkse vazalstaten), het onder directe Oostenrijkse soevereiniteit staande Lombardisch-Venetiaans koninkrijk, de Kerkelijke Staat, het koninkrijk der Beide Siciliën, het vorstendom Monaco en de republiek San Marino. Lucca kwam in 1847 bij Toscane. In al deze staten gingen de teruggekomen of nieuwe machthebbers tot een streng regime van onderdrukking en reactie over. De Franse instellingen werden opgeruimd en het ancien régime werd in volle omvang hersteld. De ontwikkeling die onder invloed van de Franse ideeën en instellingen op gang was gekomen, liet zich echter niet meer tegenhouden. Het verzet tegen de bestaande orde bleef voortduren en kreeg al snel in het liberalisme een ideologische basis. Verdrijving van alle niet-Italiaanse heersers en de vorming van één nationale Italiaanse staat op moderne grondslag werden het gemeenschappelijk ideaal en deze beweging werd het Risorgimento genoemd. In 1820 en 1821 kwam het tot daadwerkelijk verzet van o.a. de Carbonari, een aantal genootschappen die in Italië, maar ook in andere landen, een grote rol speelden in de strijd om de vrijheid.

In 1830 deed de Julirevolutie haar invloed in Italië gelden en alleen met behulp van de Oostenrijkse wapens kon de status-quo hersteld worden.

In 1846 werd de liberale Paus Pius IX gekozen en vele vestigden hun hoop op hem. In het revolutiejaar 1848 werden in Napels, Toscane, Sardinië en de Kerkelijke Staat constituties uitgevaardigd, en in Milaan en Venetië braken revoluties uit, waarop Karel Albert van Sardinië de oorlog aan Oostenrijk verklaarde. De Sardijnen verloren echter bij Custozza in juli 1848 en er werd een wapenstilstand gesloten. De revolutie in Napels was intussen onderdrukt. In de Kerkelijke Staat deden kort daarna de radicalen met succes een greep naar de macht.

Grafmonument van paus Pius IX_{Photo: Livioandronico2013 CC 4.0 International no changes made}

Pius IX moest vluchten en op 9 februari 1849 werd de Romeinse republiek uitgeroepen. In maart 1849 hervatte Karel Albert de strijd tegen Oostenrijk maar na de nederlaag bij Novara trad hij af voor zijn zoon Victor Emanuel II, die op 9 augustus vrede met Oostenrijk sloot. In april waren intussen de Fransen ten gunste van de paus de aanval op de Romeinse republiek begonnen. Eind augustus 1849 was overal in Italië weer de oude orde hersteld. Overal werden de constituties opgeheven, behalve in Sardinië (met koning Victor Emanuel), waar Cavour op de voorgrond trad, die, zowel gesteund als gedwarsboomd door Garibaldi, bereikte dat op 17 maart 1861 het onafhankelijke koninkrijk Italië kon worden uitgeroepen. Het koninkrijk omvatte geheel Italië, uitgezonderd San Marino en Venetië en het kerngebied van de Kerkelijke Staat. Monaco was door de gebiedsafstand van Sardinië aan Frankrijk in 1860 van het Italiaanse gebied afgescheiden.

De jonge staat en zijn problemen

Italie Victor Emanuel III_{Photo: Publiek domein}

Venetië-Lombardije was door tegenwerking van de Franse keizer Napoleon III in 1859 niet door Oostenrijk afgestaan, en in Rome namen Franse troepen paus Pius IX in bescherming, die geen afstand wilde doen van het wereldlijk gezag over de Kerkelijke Staat. De Italianen kregen Venetië in handen door zich in 1866 met Pruisen te verbinden tegen Oostenrijk, ook al leden de Italiaanse troepen in deze oorlog een nederlaag.

Na het uitbreken van de Frans-Duitse Oorlog in 1870 trok Napoleon III zijn troepen uit Rome terug, zodat met de inlijving van de hoofdstad in september 1870 de territoriale eenheid kon worden voltooid. Pius IX weigerde in het verlies van zijn gebied te berusten en ook hierna bleef de verhouding met de Italiaanse regering moeilijk. Pas in 1929 kwam een concordaat tot stand, waarbij het koninkrijk Italië en de pauselijke soevereiniteit over Vaticaanstad werden erkend. Rond die tijd kreeg Italië een tweekamerstelsel met een door de koning benoemde Senaat en een gekozen Kamer. De eerste tientallen jaren werd het gezag van de regering ondermijnd door de twisten tussen de politieke partijen – de liberalen en de radicalen – en persoonlijke schandalen van politici. De belangrijkste politieke figuren in deze tijd waren Agostino Depretis en Francesco Crispi.

Het financiële beleid van de diverse regeringen pakten slecht uit waardor de economische toestand beroerd was. In het noorden kwam de industrie tot ontwikkeling, maar de sociale toestanden waren verschrikkelijk; het grootgrondbezit in het zuiden zorgde voor een diepe kloof tussen het arme deel van de bevolking en de rijken. Het was dan ook niet vreemd dat vele Italianen emigreerden, met name naar de Verenigde Staten. Deze situatie was een perfecte voedingsbodem voor het opbloeiende socialisme en anarchisme. Koning Umberto I, die zijn in 1878 overleden vader Victor Emanuel II was opgevolgd, werd in 1900 door een anarchist vermoord, waarna Victor Emanuel III de troon besteeg.

Standbeeld van Umberto I, koning van Italië_{Photo: Nicola Prinetti CC 1.0 no changes made}

In dit tijdperk verwierf Italië ook zijn weinig tot de verbeelding sprekende koloniale bezittingen: Eritrea (1882–1890), Italiaans Somaliland (1899–1905) en na een oorlog tegen Turkije, die het land tevens de Dodekánesos opleverde, Libië. Een poging Abessinië (Ethiopië) te onderwerpen, eindigde in een beschamende nederlaag bij Adoea in 1896. De verhouding tot Frankrijk was de eerste tijd niet erg hartelijk en men zocht aansluiting bij Oostenrijk en Duitsland. In 1882 sloot men met deze landen het zogenaamde Drievoudig Verbond. Nationalistische Italianen waren echter niet tevreden met de bereikte grenzen en maakten aanspraak op enkele ten dele door Italianen bewoonde gebieden: het Franse Nizza (Nice) en Savoye, Trente, Istrië met de stad Triëst en Fiume, het huidige Rijeka. Dit streven werd het"Italia irredenta" genoemd. (irredentisme is het streven naar annexatie van gebieden die onder de soevereiniteit van een buurland staan, maar bewoond worden door een bevolking die nauw aan de eigen volksgemeenschap verwant is).

Koloniën van Italië_{Photo: Barjimoa CC 4.0 Internationa no changes made}

Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak bleef Italië in eerste instantie neutraal, omdat het Drievoudig Verbond met Duitsland en Oostenrijk een defensief karakter had. Nationalisten, irredentisten en republikeinen wilden echter liever samenwerken met Engeland en Frankrijk. Nadat de geallieerden bij het verdrag van Londen royale gebiedsuitbreiding hadden toegezegd, verklaarde Italië in mei 1915 de oorlog aan Oostenrijk en in augustus 1916 ook aan Duitsland. Militaire successen waren er eigenlijk niet te melden, maar bij de vrede van Versailles werd Italië beloond met Istrië en Triëst, Zara (Zadar) in Dalmatië en heel Zuid-Tirol dat vanaf die tijd een twistpunt tussen Italië en Oostenrijk zou blijven. Fiume, dat aanvankelijk tot vrijstaat was verklaard, werd in 1919–1920 eigenmachtig door de dichter Gabriele d'Annunzio voor Italië bezet.

Het fascisme en Mussolini

Italie Mussolini_{Photo: Publiek domein}

Het einde van de oorlog bracht, net als elders in Europa, ook Italië aan de rand van de afgrond door een zwakke liberale regering en slechte economische omstandigheden. Daardoor groeide de ontevredenheid en braken er stakingen en ongeregeldheden uit en communistische arbeiders bezetten een aantal fabrieken. De communisten kwamen in botsing met de in 1919 opgerichte fascistische beweging van Benito Mussolini. In oktober 1922 organiseerden de fascisten een mars naar Rome, waarna Mussolini door koning Victor Emanuel tot minister-president benoemd werd. Mussolini stond aanvankelijk aan het hoofd van een coalitiekabinet, maar eind 1924 schakelde hij de oppositie uit en sindsdien regeerde hij als een echte dictator.

Het bestuur van de fascistische partij, de Grote Fascistische Raad, kreeg verstrekkende bevoegdheden, maar kwam zelden of nooit bijeen. Op de samenstelling van de Raad had Mussolini, die zich"duce" (= aanvoerder) liet noemen, grote invloed. Het gezag werd zo van boven af opgelegd, zowel op economisch als op maatschappelijk gebied.

Mussolini wilde van Italië een grote mogendheid maken en viel daarom in 1935 Abessinië (Ethiopië) binnen, dat in mei 1936 bij het Italiaanse koloniale rijk werd gevoegd. De Volkenbond legde als straf wel wat economische sancties op, maar die stelden weinig voor. In de Spaanse Burgeroorlog koos Mussolini de kant van de opstandige generaal Franco en met het in 1933 in Duitsland aan de macht gekomen geestverwante bewind van Adolf Hitler was de verhouding aanvankelijk koel, soms zelfs gespannen, vanwege de Duitse aspiraties inzake Oostenrijk. Als gevolg van de oorlog in Abessinië ontstond er echter toenadering en in oktober 1936 werd er een samenwerkingsverdrag gesloten, de"As Rome-Berlijn". Voorjaar 1939 werd Albanië door Italië bezet en ingelijfd. Mussolini wendde zijn invloed aan om de Britten en Fransen tijdens de Conferentie van München in 1938 te doen berusten in de Duitse eisen tegen Tsjecho-Slowakije, maar toen de Duitsers op 1 september 1939 ook Polen binnenvielen, haalde zijn bemiddeling niets uit. Op 10 juni 1940, toen het Franse leger al was verslagen, verklaarde Italië de oorlog aan Groot-Brittannië en Frankrijk in de hoop de aanspraken op Nice, Corsica en Tunesië te kunnen verwerkelijken. In de oorlog zelf bleek het Italiaanse leger weer van bedenkelijk kwaliteit en de eind 1940 begonnen oorlog tegen Griekenland kon alleen dankzij de Duitse hulp in april 1941 worden beslecht. In Oost-Afrika waren de Italianen niet opgewassen tegen de Britten en de hoofdstad van Ethiopië, Addis Abeba, viel 6 april 1941. In Libië werden de Italianen nog geholpen door de Duitse veldmaarschalk Rommel, maar de Britten behaalden onder Montgomery na de Slag bij El Alamein in oktober 1942 ook hier de overwinning. Op 10 juli 1943 landden de geallieerden, samen met de Verenigde Staten, op Sicilië en op 25 juli werd Mussolini door de Grote Fascistische Raad afgezet. Zijn opvolger, maarschalk Badoglio, sloot op 3 september een wapenstilstand met de geallieerden en verklaarde op 13 oktober 1943 de oorlog aan Duitsland.

Gedenkplaten op de geboorteplaats van Pietro Badoglio_{Photo: Frukko CC 3.0 Unported no changes made}

Op 8 september 1943 landden de geallieerden bij Salerno. De strijd om Italië werd geheel overgenomen door de Duitsers, die langzaam naar het noorden werden teruggedrongen, waarna op 4 juni 1944 Rome werd bevrijd. In Noord-Italië riep Mussolini, die op 12 sept. 1943 door de Duitsers uit gevangenschap was bevrijd, de Italiaanse Sociale Republiek uit, waarin hij terugkeerde tot de extreem socialistische politiek uit zijn jonge jaren. Op 29 april 1945 capituleerden de Duitse legers; Mussolini was al een dag eerder gevlucht maar werd door verzetsstrijders in de kraag gegrepen en vermoord. Italië bleef officieel tot 1 januari 1947 door de geallieerden bezet gebied. Bij de op 10 februari 1947 bekrachtigde vrede verloor het land zijn koloniën en moest het Dalmatië, Fiume, Istrië en een deel van de provincie Venetië aan Joegoslavië afstaan en Griekenland kreeg de Dodekánesos. De zone van Triëst, die onder internationaal beheer was gesteld, keerde op 25 oktober 1954 voor het grootste deel naar Italië terug en met Joegoslavië werd hierover in 1976 een definitief akkoord bereikt.

De Italiaanse republiek

Italie De Gasperi_{Photo: Publiek domein}

Na de oorlog was weer de grote vraag, zou Italië een monarchie of een republiek moeten worden. Victor Emanuel III, die door zijn positieve houding ten opzichte van het fascisme was gecompromitteerd, probeerde de troon nog te redden door op 10 mei 1946 afstand te doen ten behoeve van zijn zoon Umberto II, maar de Italianen spraken zich in een referendum op 2 juni 1946 met 12 tegen 10 miljoen stemmen uit voor de republiek. Op dezelfde dag werd een grondwettelijke vergadering gekozen, waarin links en rechts ongeveer evenveel zetels kregen. De christen-democraat De Gasperi, die in december 1945 een regering met socialisten en communisten (PCI) had gevormd, bleef premier.

In mei 1947 traden de linkse partijen uit de regering en de communisten onder Togliatti en de links-socialisten onder Nenni (PSI) verenigden zich tot een Volksfront, dat met steun van de vakbonden door stakingen en ongeregeldheden de regering aan het wankelen bracht. De parlementsverkiezingen van april 1948 leverden mede dankzij de houding van het Vaticaan en de Verenigde Staten de absolute meerderheid op voor de Democrazia Cristiana (DC), waardoor het voortbestaan van een democratisch en nauw met het Westen verbonden bewind was verzekerd en aansluiting bij de NAVO en de Europese Gemeenschap gerealiseerd kon worden.

Bij de verkiezingen van 1953 verloor de Democrazia Cristiana haar absolute meerderheid en was aangewezen op steun van coalitiepartners, zowel ter rechter- als ter linkerzijde. Dit ging uiteraard ten koste van de politieke stabiliteit en leidde tot elkaar snel afwisselende kabinetten die geleid werden door rechtse en linkse christen-democraten. De verkiezingen van 1958 brachten winst voor de christen-democraten en de Nenni-socialisten (genoemd naar partijvoorzitter Pietro Nenni, partijvoorzitter van de socialistische partij), maar in de verwarrende toestand bracht dit geen verandering.

Wisselende coalities

Italie Aldo Moro_{Photo: Publiek domein}

De verkiezingen van 1963 brachten wat meer duidelijkheid. De christen-democraten verloren flink terwijl de communisten meer dan een kwart van de stemmen wonnen. De christen-democraten waren nu wel genoodzaakt om een opening naar links te maken om de communisten uit de regering te houden. Dit werd mogelijk nadat de Nenni-socialisten hun banden met de communisten definitief verbraken.

In 1963 lukte het de partijsecretaris van de christen-democraten, Aldo Moro, om een coalitieregering te vormen tussen de christen-democraten, de sociaal-democraten, de Nenni-socialisten en de republikeinen. Deze coalitie bleef tot de verkiezingen van mei 1968 aan de macht, maar kreeg geen vervolg omdat de socialisten zeer veel stemmen verloren aan de communisten en de oppositie ingingen. Er zat niets anders op dan een minderheidskabinet te vormen dat echter al in november van dat jaar aftrad.

Er volgde weer een kabinet van christen-democraten, republikeinen en socialisten onder Rumor die na een scheuring in de socialistische partij in juli 1969 tot de val van het kabinet leidde.

Hierna volgden nog een democratische minderheidsregering en een centrum-linkse coalitie onder opnieuw Rumor, die al na enkele maanden ten val kwam.

Zijn opvolger en partijgenoot Colombo had te kampen met grote sociale onrust, groeiend extremisme en terrorisme en werd in januari 1972 door de voortdurende onenigheid tussen de coalitiepartners tot aftreden gedwongen. De premier van een interimkabinet, Giulio Andreotti, besloot tot vervroegde verkiezingen en er kwam een regering van christen-democraten, sociaal-democraten en (conservatieve) liberalen o.l.v. Andreotti tot stand in juni 1972.

Giulio Andreotti begroet de voorzitter van Italiaanse parlementkamerpresident Sandro Pertini_{Photo: Dati.camera.it CC 4.0 International no changes made}

In juli 1973 werd de centrum-linkse coalitie onder Rumor hersteld. Na een tweetal kabinetscrises te hebben doorstaan, moest Rumors regering in november 1974 plaats maken voor een kabinet-Moro, samengesteld uit christen-democraten en republikeinen.

In juni 1975 kregen de communisten bij de parlementsverkiezingen bijna 39% van de stemmen als gevolg de vele corruptieschandalen bij de andere partijen. Internationale ontspanning tussen oost en west zorgde ervoor dat de communisten weer in de picture kwamen bij andere partijen. Op dat moment was het echter onmogelijk om nog coalities te vormen tussen de verschillende partijen en in juli 1976 werd Andreotti gedwongen om een minderheidsregering te vormen die gedoogd werd door alle partijen. De communisten bleven echter streven naar regeringsverantwoordelijkheid.

Begin 1978 werd Andreotti tot aftreden gedwongen waarna de crisis opgelost werd door Aldo Moro. Hij zorgde ervoor dat de communisten wel in feite zou meeregeren, maar formeel niet aan de regering zou deelnemen en er ontstond zowaar een katholiek-communistische samenwerkingsvorm. Hier kwam op 10 maart 1978 echter snel een einde aan na de ontvoering en moord op Aldo Moro door de linkse terroristische organisatie Rode Brigades (Brigate Rosse). De katholiek-communistische samenwerking duurde daarna nog tot januari 1979, toen de regering tot aftreden gedwongen werd.

Het werd de communisten steeds duidelijker dat ze door hun meegaande houding van de laatste jaren steeds meer stemmen kostte. In juni 1979 werden er opnieuw vervroegde verkiezingen gehouden waarbij de communisten 4% verlies leden. Er volgden twee kabinetten onder Cossiga en Forlani, met wisselende combinaties tussen christen-democraten, republikeinen, liberalen, sociaal–democraten en sinds 1980 de socialisten.

Deze partijen werden uiteindelijk verenigd in de"pentapartito", een vijfpartijencoalitie. In 1981 moest de christen-democratische partij onder invloed van een schandaal rond de vrijmetselaarsloge P2 het premierschap afstaan.

Afnemende invloed christen-democraten

In juli 1981 kwam de eerste niet-christen-democratische regeringsleider van het republikeinse Italië aan de macht, Spadolini. Hij zou in totaal tot november 1982 de regering aanvoeren. In juli 1983 kwam Bettino Craxi aan de macht en zijn regering zou de langstzittende in de naoorlogse parlementaire geschiedenis worden van juli 1983 tot maart 1987. Na de vervroegde verkiezingen van 1987 bleef de situatie in feite hetzelfde en werd de bestaande regeringssamenwerking voortgezet. Tot en met juni 1992 volgden vier kabinetten elkaar in snel tempo op.

Corruptie en maffia

Italie Structuur Maffia_{Photo: Publiek domein}

De nieuwe regering van Giuliano Amato trad in juni 1992 aan maar moest vanwege corruptiepraktijken in april 1993 alweer aftreden. Bekende politici die betrokken waren bij de vuile praktijken waren o.a. de socialistische leider Bettino Craxi en de minister van justitie Carlo Tognoli, die allemaal moesten aftreden. Positief was in deze periode dat de maffia steeds harder werd aangepakt en met succes.

Zo werden de leiders van de Napolitaanse Camorra en de chef van een belangrijke groep Siciliaanse maffia-clans gearresteerd, respectievelijk Carmine Alfieri en Salvatore Riina. De laatste werd tot levenslang veroordeeld.

Eind september 1995 begon het proces tegen de oud-premier Andreotti, die er ook van beschuldigd werd banden met de maffia te hebben. Ondertussen had het volk in een referendum in 1993 al besloten om het kiesstelsel te veranderen om daarmee de corruptie terug te dringen.

Het politiek spectrum werd uitgebreid met de partij van mediamagnaat Silvio Berlusconi, Forza Italia, en de beweging Lega Nord, die afscheiding van het welvarende noorden nastreefde. Berlusconi behaalde bij de verkiezingen van maart 1994 een grote overwinning, maar diende eind 1994 alweer het ontslag van zijn regering in. Hij werd steeds vaker in verband gebracht met corruptie- en omkopingspraktijken en wilde geen scheiding aanbrengen tussen zijn zakelijke en politieke bezigheden. Ook liepen er verschillende processen tegen hemzelf en zijn zakenimperium Fininvest.

De beweging Lega Nord deed in 1996 van zich spreken toen hun leider Bossi de onafhankelijke staat"Padania" uitriep, een actie die uiteraard niet serieus genomen kon worden. Na enkele grote nederlagen bij tussentijdse verkiezingen krabbelde Bossi terug en liet weten zich niet eenzijdig te willen afscheiden.

In 1998 werd Berlusconi aangeklaagd en veroordeeld tot gevangenisstraffen maar door de lange beroepsprocedures en de parlementaire onschendbaarheid is er van daadwerkelijk gevangen zitten tot nu toe nog geen sprake.

In juni 1998 werden er twaalf politici veroordeeld en gevangengezet, waaronder voormalig premier Arnaldo Forlani en Lega Nord-leider Umberto Bossi.

Centrum-linkse kabinetten

Italië Prodi_{Photo: Roosewelt Pinheiro/ABr CC 3.0 Brazil no changes made}

Economisch zat Italië rond die tijd volop in de problemen. De regering Dini, die een succesvol bezuinigingsbeleid inzette, werd in mei 1996 opgevolgd door een centrum-linkse coalitieregering, de zogenaamde Olijf-coalitie, o.l.v. de progressieve christen-democraat Prodi. Voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis kwam er een centrum-linkse regering aan de macht.

Hij zette meteen hoog in door met vergaande voorstellen te komen voor staatkundige hervorming en een begrotingshervorming. Hij streefde verder naar een snelle toetreding tot de Europese Monetaire Unie (EMU) door middel van ingrijpende bezuinigingsplannen en saneringsvoorstellen. Dit laatste lukte en per 1 januari 1999 mocht Italië toetreden tot de EMU.

De staatkundige hervormingen kwamen niet van de grond door onenigheid binnen de speciale parlementaire commissie waarin zowel de Senaat als het Huis van Afgevaardigden waren vertegenwoordigd.

Prodi voerde een minderheidsregering aan maar werd regelmatig in de steek gelaten door de radicale communistische PRC, en bleef zelfs vaak dankzij de oppositie in het zadel. In oktober 1998 werd de regering alsnog door het parlement naar huis gestuurd toen de PRC de nieuwe begrotingsvoorstellen afwees.

Italië Massimo D'Alema_{Photo: WeEnterWinter CC 3.0 Unported no changes made}

Prodi werd opgevolgd door PDS-leider Massimo d’Alema die een regeerakkoord sloot met o.a. de oude Olijf-coalitie. De lijn Prodi werd voorgezet maar al snel ontstond er verdeeldheid binnen de coalitie over de te volgen koers. In maart 1999 werd Prodi benoemd tot voorzitter van de Europese Commissie. Hij bleef zich echter bemoeien met de Italiaanse politiek en deed in oktober 1999 D’Alema een voorstel om weer te gaan samenwerken.

De centrum-rechtse UDR van Cossiga zou dan geloosd worden en door de regeringsdeelname van de Democraten zou een stabielere coalitie kunnen ontstaan. D’Alema wilde wel maar durfde het risico op een vertrouwensstemming in het parlement niet aan. In december diende D’Alema alsnog zijn ontslag in en vormde een nieuw kabinet (met de Democraten en zonder de UDR), dat op 23 december het vertrouwen van het parlement kreeg.

21e eeuw

Tussentijdse regionale verkiezingen in april 2000 leverden een grote overwinning voor de rechtse partijen op waardoor de positie van D’Alema verder verzwakte. Hij bood wederom het ontslag van zijn regering aan en op 26 april kreeg Giulio Amato het verzoek een nieuwe regering samen te stellen die zou steunen op dezelfde coalitie. Op 28 april kreeg deze coalitie de goedkeuring van het parlement.

Amato maakte naam door in 2000 rigoureuze privatiseringen door te voeren, o.a. van luchtvaartmaatschappij Alitalia, Telecom Italia en de Banca Commerciale Italiana. De verdeeldheid binnen de centrum-linkse coalitie bleef echter voortbestaan en nieuwe parlementaire verkiezingen werden op 13 mei 2001 gehouden. Deze verkiezingen werden glorieus gewonnen door de Vrijheidsalliantie van Silvio Berlusconi en verloren door de Olijf-coalitie van Francesco Rutelli. Op 11 juni 2001 werd Berlusconi beëdigd als premier en vice-premier werd de postfascist Gianfranco Fini. Ook de leider van protestpartij Lega Nord, Umberto Bossi, kreeg een ministerspost.

Eind december 2002 keerde prins Vittorio Emanuele na 56 jaar ballingschap terug in Italië. De Italiaanse regering gaf de zoon van de laatste koning al in november toestemming voet op Italiaanse bodem te zetten. De leden van het Huis van Savoie leefden de laatste jaren in Zwitserland en hebben vaak voor het Hof van Straatsburg geprobeerd toestemming voor terugkeer te krijgen, op grond van mensenrechten. De familie werd in 1946 verbannen omdat Vittorio's vader had samengewerkt met het fascistische regime.

De begin april 2006 gehouden parlementsverkiezingen werden gewonnen door Romani Prodi. Een poging van de zittende regering-Berlusconi om hertelling van ongeldig verklaarde stemmen af te dwingen leed schipbreuk. Het Hof van Cassatie bepaalde dat bij de verkiezingen geen onregelmatigheden waren geconstateerd die van invloed op het resultaat waren. Prodi won de verkiezingen uiteindelijk met een nipte meerderheid van 25.224 stemmen (op een totaal van ruim 38 miljoen opgekomen kiezers).

De overwinning leverde dankzij een bonusregeling voor de centrumlinkse coalitie een redelijk comfortabele meerderheid van 64 zetels in het Huis van Afgevaardigden op. Bij de Senaat had Prodi slechts twee zetels meer dan centrum-rechts. Uiteindelijk viel de regering op 24.1.2008 nadat de kleine partij Udeur (3 zetels in de Senaat) onder leiding van minister Mastella zijn steun introk. Hiermee kon de regering niet meer op een meerderheid in de Senaat terugvallen en moest Prodi zijn ontslag aanbieden aan president Napolitano.

President Napolitano besloot, na een mislukte poging tot het formeren van een interim-regering, verkiezingen uit te schrijven voor april 2008.

Italie Berlusconi_{Photo: Ricardo Stuckert/PR CC 3.0 Brazil no changes made}

Na deze val van de regering Prodi wordt het rechtse blok nog steeds aangevoerd door Silvio Berlusconi.

Het linkse blok wordt geleid door Walter Veltroni, ex-burgemeester van Rome, en partijleider van de onlangs opgezette Partito Democratico (PD). Een echte partij links van het midden, welke Ulivo dient te vervangen. De consituerende delen van de PD (onder andere ook de grootste als DS en Margherita) hebben zich vastgelegd in een opgaan in de nieuwe PD.

Aan centrumrechtse zijde is er ook een nieuwe grote partij ontstaan, waarin onder andere Forza Italia en Alleanza Nazionale zijn opgegaan. Onder leiding van Silvio Berlusconi nam Il Popolo della Libertà het in de parlementsverkiezingen van 2008 op tegen Veltroni's PD. Deze verkiezingen won Berlusconi met een ruime voorsprong op Veltroni. Hij is nu voor de derde keer de nieuwe minister-president van Italië. In november 2008 raakt Italië in recessie door de kredietcrisis. In april 2009 is er een grote aardbeving in de Abruzzen. In maart 2010 wint Berlusconi de regionale verkiezingen ruim.

Italie Georgio Napolitano_{Photo: Roberto Ferrari CC 2.0 Generic no changes made}

In de jaren 2011 en 2012 zakt Italië steeds dieper weg economisch gezien. Er lopen diverse rechtszaken wegens corruptie tegen Berlusconi Wanneer hij uiteindelijk veroordeeld word in december 2012 trekt zijn partij de stekker uit de coalitieregering onder leiding van de technocraat Mario Monti. Giorgio Napolitano besloot nadat de verkiezing van een nieuwe president in april 2013 in een impasse eindigde, zich herverkiesbaar te stellen. Zijn herverkiezing werd door een absolute meerderheid bekrachtigd. Enrico Letta treedt aan als premier van een coalitie.

In december 2013 wordt de burgemeester van Florence Matteo Renzi de nieuwe sterke man van de centrum linkse partij. In februari 2014 ruimt Letta het veld voor Renzi, die stelt dat hij Italië uit het economische dal zal helpen. In januari 2015 neemt Giorgio Napolitano ontslag, Sergio Mattarella volgt hem op. In 2015 en 2016 komen veel vluchtelingen aan in Zuid-Italië. In november 2016 treedt Renzi af nadat zijn constitutionele hervormingen zijn weggestemd bij een referendum. Hij wordt opgevolgd door coalitiegenoot Paolo Gentiloni. In oktober 2017 stemmen inwoners van het rijke Veneto en Lombardije voor meer autonomie tijdens een niet-bindend referendum.

Italie Giuseppe Conte_{Photo: Presidenza del Consiglio dei Ministri CC 3.0 Unported no changes made}

Giuseppe Conte werd in juni 2018 beëdigd als premier van de eerste populistische regering van West-Europa, die als doel had belastingen te verlagen, sociale uitgaven te stimuleren en de regels van de Europese Unie inzake begrotingen en immigratie te herzien. Conte, een professor in de rechten, was de keuze van de extreemrechtse Liga en de radicale 5-sterrenbeweging, die een regeringscoalitie vormden en een einde maakten aan drie maanden van politieke impasse na onduidelijke verkiezingen.

In augustus 2019 trok Liga leider Matteo Salvini zich terug uit de regering in de hoop vervroegde verkiezingen te veroorzaken en de positie van zijn partij in het parlement te versterken, maar de vijfsterrenbeweging en de centrumlinkse Democratische Partij hebben dit plan gefrustreerd door een nieuwe coalitie te sluiten zonder de Liga, waarbij Giuseppe Conte zijn positie als premier behoudt. In 2020 werd Italië zwaar getroffen door Corona met verwoestende gevolgen voor de toch al zwakke economie.

Mario Draghi, Italie_{Photo: World Economic Forum CC 2.0 Generic no changes made}

Conte treedt in januari 2021 af en wordt in februari opgevolgd door de partijloze voormalig president van de Europese Centrale Bank, Mario Draghi, die een kabinet van nationale eenheid zal leiden met veel technocraten in zijn kabinet. Zijn voornaamste taak blijft leidinggeven aan de bestrijding van de pandemie.

Bevolking

Umbrië telde op 1 januari 2018 884.640 inwoners en is relatief dun bevolkt. De bevolkingsdichtheid is ongeveer 95 inwoners per vierkante kilometer en Umbrië neemt daarmee de vijftiende plaats in onder de twintig Italiaanse regio's.

Taal

Algemeen

Het Italiaans is de officiële landstaal maar in de provincie Bolzano (Zuid-Tirol) spreekt men Duits (ca. 200.000 personen), in enkele dalen van Piemonte en Valle d'Aosta wordt veel Frans gesproken (ca. 100.000 personen); in de dalen van de Dolomieten en in de regione Friuli-Venezia Giulia spreekt men Raetoromaans. In de regio Basilicata, in Zuid-Italië, spreekt een deel van de bevolking zelfs Albanees.Het Italiaans wordt ook gesproken in het Zwitserse kanton Ticino (Tessin), in vier bergdalen in het Zwitserse Graubünden, in de Republiek San Marino en in Vaticaanstad. Italiaanse dialecten vindt men verder op (het Franse) Corsica, aan de Côte d'Azur tot en met Nice (Nizza), in Monaco en in de stadskernen van Istrië en nog verspreid in het Joegoslavische Dalmatië. Buiten Italië zijn er in Europa ruim 1 miljoen Italiaans-sprekenden en in Afrika en Noord- en Zuid-Amerika samen ruim 10 miljoen.

Vlag van de Italiaanse taal: met de Italiaanse vlag en van boven naar beneden de wapens van Zwitserland, San Marino en Vaticaanstad_{Photo: Enrinipo CC 3.0 Unported no changes made}

Beschaafd Italiaans

Overzicht Romaanse talen_{Photo: Koryakov Yuri CC 3.0 Unported no changes made}

De Italiaanse taal is een Romaanse taal en een directe voortzetting en ontwikkeling van het (vulgair) Latijn.

De vraag of het beschaafde Italiaans gebaseerd moest zijn op het Florentijnse dialect of ook elementen van andere dialecten moest bevatten, heeft tot vele en langdurige (tot in de 18de eeuw voortgezette) discussies en controversen aanleiding gegeven: de zogenaamde"questione della lingua". Als norm geldt op dit moment de taal van de beschaafde kringen in de Toscaanse steden en die van Rome.

Enkele Italiaanse woorden en uitdrukkingen:

• Alstublieft – per favore een - uno
• Dank u – grazie twee - due
• Ja – sì drie - tre
• No – no tien - dieci
• Hallo – Buongiorno zondag - domenica
• Tot ziens – arrivederci dinsdag - martedi
• Goedenavond – buona sera donderdag - giovedi
• Goedenacht – buona notte vrijdag - venerdi
• Hoe is het? – come stai? zaterdag - sabato

Dialecten

De Italiaanse dialecten traden, vergeleken met die van andere Romaanse talen als het Frans en het Spaans, betrekkelijk laat als geschreven taal op. Het Latijn handhaafde zich hier als ambtelijke en geleerde taal veel langer dan daar: volop tot begin 17de, sporadisch zelfs nog tot eind 18de eeuw.

De eerste pogingen tot het scheppen van een geschreven landstaal begonnen met de Siciliaanse dichterschool (eerste helft 13de eeuw), iets later volgden het noorden en Toscane. Door historische en geografische oorzaken, maar vooral door Dante, gevolgd door Petrarca en Boccaccio, heeft het Toscaans, speciaal het Florentijnse idioom daarvan, in de 14de eeuw over alle andere dialecten gezegevierd.

Door de typische vorm van het land, met zijn vele geïsoleerde gebieden, maar ook door de vroegere staatkundige verdeeldheid zijn er ca. 1500 dialecten ontstaan. Slechts twee procent van de Italianen zou niet in staat zijn een of ander dialect te spreken.

Verdeling (in percentage) van huidige sprekers van regionale talen (met familie) in de verschillende regio's van Italië._{Photo: Davius in het publieke domein}

De Italiaanse dialecten onderscheidt men over het algemeen in:

Een Midden- en Zuid-Italiaanse groep, inclusief Sicilië, welke geheel tot Oost-Romania wordt gerekend en als noordelijke grens een lijn heeft van oostelijk van Rome naar Ancona.

Een Toscaanse groep, met als noordelijke grens de boog van de Apennijnen (Spezia û Rimini), waartoe ook de meeste Corsische tongvallen behoren;

Een Boven-Italiaanse groep, nl. Piemonte, Lombardije (inclusief Ticino), Ligurië, Emilia-Romagna, de zogenaamde Gallo-Italische dialecten, te rekenen tot West-Romania alsmede de drie Venetiën.

Taalhistorisch geldt het Sardisch als zelfstandige Romaanse taal, terwijl de taal van Friuli en het Centraal-Ladinisch tot het Raetoromaans worden gerekend; de Val d'Aosta is Franco-Provencaals.

De naam"italia" kwam voor het eerst voor bij een volksstam in Calabrië, die zich"Vitaloi" noemde. Deze naam vergriekste tot"Italoi" en in 42 v.Chr. gaf de Romein Octavianus het gehele gebied de officiële naam"Italia".

Godsdienst

Sint Pietersplein Rome Italie_{Photo: Diliff CC 3.0 Unported no changes made}

Ruim 85% van de bevolking behoort officieel tot de rooms-katholieke Kerk. Tot 1984 gold het rooms-katholicisme als de staatsgodsdienst, vastgelegd in de verdragen van Lateranen uit 1929. Het verdrag werd gesloten tussen de Italiaanse leider Benito Mussolini en paus Pius XI. Dat betekende ook dat de rooms-katholieke Kerk op allerlei gebieden voorrechten kreeg boven de andere godsdiensten.

Op 12 februari 1984 ondertekenden de Italiaanse overheid en het Vaticaan een concordaat waarin de principes van het verdrag van Lateranen werden losgelaten en het afgelopen was met de privileges van de rooms-katholieke Kerk.

De rooms-katholieke Kerk is ingedeeld in ca. 300 gebieden, namelijk bijzondere ressorten als vrije prelaturen, abdijen onder een abt of abbas nullius, aartsbisdommen en bisdommen, waarvan een deel rechtstreeks onder de Heilige Stoel valt.

Er zijn verder nog ca. 500.000 protestanten en orthodoxen en ca. 35.000 joden. De belangrijkste protestantse kerk is de Waldenzische Kerk (Italiaans: Chiesa Valdese) die pas sinds 1947 bij wet erkend werd. Andere protestantse kerken zijn lutheranen van de Duits-sprekende gemeenschappen in het noordoosten, methodisten en baptisten. Samen vormen ze de Bond van Protestantse Kerken.

De Unie van Italiaanse Joodse Gemeenten omvat 22 joodse gemeenten. Verder is er nog een kleine moslimgemeenschap in het zuiden van Italië en in de grote steden in het noorden. De meeste moslims (ca. 300.000) komen oorspronkelijk uit Noord-Afrika.

Samenleving

Staatsinrichting

Parlement van Italië is gevestigd in het Palazzo Montecitorio_{Photo: Manfred Heyde CC 3.0 Unported no changes made}

Het Italiaanse parlement bestaat uit een Kamer van Afgevaardigden (Camera dei Deputati) met 630 leden en een Senaat (Senato) met 315 leden. In theorie kunnen de Italianen iedere vijf jaar naar de stembus gaan om de vertegenwoordigers van het parlement en van de gewestelijke raden te kiezen. In de praktijk vinden er in Italië vaak vervroegde verkiezingen plaats.

De president heeft een ambtsperiode van zeven jaar en wordt gekozen door een verenigde zitting van de twee kamers aangevuld met drie vertegenwoordigers van elke regionale raad. De president heeft het recht om het parlement te ontbinden, de ministers-presidenten te benoemen en mag ook een wetsontwerp vast houden om in beraad te nemen. Na het beëindigen van zijn ambtsperiode wordt hij automatisch lid van de Senaat voor het leven. De voorzitter van de Senaat is plaatsvervanger van de president.

De kabinetten na de Tweede Wereldoorlog zitten gemiddeld zo'n elf maanden! Voor de actuele politieke situatie zie hoofdstuk geschiedenis.

Administratieve indeling

Regioni Italie_{Photo:TUBS CC 3.0 Unported no changes made}

Er zijn 20 regioni (gewesten), die zijn onderverdeeld in 95 provincies en 8091 gemeenten (comuni). Deze administratieve eenheden worden bestuurd door raden, die elke vijf jaar gekozen worden, en een uitvoerend orgaan. Het uitvoerend orgaan is verantwoording schuldig aan de raad.

Vijf regioni (Sicilië, Sardinië, Valle d'Aosta, Trentino-Alto Adige en Friuli-Venezia Giulia) bezitten een zekere mate van autonomie (regioni a statuto speciale), vanwege het feit dat het of eilanden zijn of dat ze grenzen aan andere landen.

Het grootste gewest is Sicilië, het kleinste Valle d'Aosta.

Hieronder een overzicht van de 20 gewesten met hun respectievelijke hoofdstad:

• Abruzzo L'Aquila
• Basilicata Potenza
• Calabrië Catanzaro
• Campanië Napels
• Emilia-Romagna Bologna
• Friuli-Venezia Giulia Triëst
• Lazio Rome
• Ligurië Genua
• Lombardije Milaan
• Le Marche Ancona
• Molise Campobasso
• Piedmont Turijn
• Puglia Bari
• Sardinië Cagliari
• Sicilië Palermo
• Trentino-Alto Adige Trento
• Toscane Florence
• Umbrië Perugia
• Valle d'Aosta Aosta
• Veneto Venetië

Onderwijs

Italie Perugia Universiteit_{Photo: Francesco Gasparetti CC 2.0 Generic no changes made}

Kleuteronderwijs voor 3- tot 5-jarigen is niet verplicht. Het onderwijs op openbare en particuliere scholen wordt over het algemeen door de staat betaald. De openbare instellingen zijn allen staatseigendom.

In Italië geldt de schoolplicht van zes tot veertien jaar en omvat vijf jaar basisonderwijs (scuola elementare) en drie jaar lager voortgezet onderwijs (scuola media). De regering heeft een voorstel gedaan om de leerplicht naar tien jaar te brengen, namelijk van vijf tot vijftien jaar.

Het basisonderwijs is bestemd voor kinderen van zes tot elf jaar en bestaat uit twee cycli, een van twee jaar en een van drie jaar. De leerlingen gaan automatisch over van de eerste naar de tweede cyclus.

Na vijf jaar basisonderwijs leggen de leerlingen de examens voor het diploma af dat toegang geeft tot het lager voortgezet onderwijs.

Het secundair onderwijs is voor leerlingen van elf tot veertien jaar en omvat drie klassen die een volledige studiecyclus vormen.

Het hoger secundair onderwijs staat open voor jongeren van 14 tot 19 jaar. Op het schoolplichtig onderwijs volgen cycli van drie, vier of vijf jaar, waarna men verder kan studeren aan de universiteit of in het hoger onderwijs of waarna men kan gaan werken.

Alle scholen na het schoolplichtig onderwijs vallen onder het hoger secundair onderwijs en kunnen in de volgende categorieën verdeeld worden.:

Klassieke en wetenschappelijke opleidingen (scuole di tipo classico): het"liceo classico" en het"liceo scientifico" bereiden de leerlingen voor op de universiteit en op andere vormen van hoger onderwijs.

Kunstopleidingen: het"liceo artistico" en de"istituti d'arte", opleidingen die respectievelijk vier en drie jaar duren.

Technische opleidingen: er bestaan vercshillend soorten"istituti tecnici": landbouw, handel, bedrijfskunde en vreemde talen, toerisme, landmeetkunde, industrie, buitenlandse handel, scheepvaart; deze opleidingen duren vijf jaar.

Beroepsopleidingen: vijf jaar verdeeld in een driejarige kwalificatiecyclus en een tweejarige vervolgcyclus, aan het eind waarvan men naar het hoger onderwijs kan overgaan.

De ingang van Liceo Massimo Classico e Scientifico Internazionali_{Photo: PaoloGeno CC 3.0 Unported no changes made}

Het hoger universitair onderwijs wordt verstrekt aan openbare en particuliere universiteiten, technische hogescholen en andere universitaire instellingen. Het universitair hoger onderwijs omvat drie cycli, die respectievelijk worden met:

Een"diploma universitario" na twee of drie jaar studie

Een"diploma di laurea", na vier of zes jaar studie

Een"diploma di specializzazione" na minstens twee jaar en een doctoraat ("diploma di dottorato di ricerca") na minstens drie jaar.

In Italië bestaan drie academische graden, namelijk het"diploma", het"laurea" en het"dottorato di ricerca". De laatste twee academische graden geven recht op de titel Dr. ("Dottore").

Het universitair onderwijs wordt uitsluitend in het Italiaans verstrekt. Het niet-universitair hoger onderwijs kan aan verschillende soorten voor hoger onderwijs worden gevolgd; dit geldt vooral voor het kunstonderwijs, zoals academies en conservatoria.

In 1995-1996 waren er 47 algemene universiteiten, twee universiteiten Italiaanse studies voor buitenlanders en drie gespecialiseerde universiteiten (handel; onderwijs; katholicisme); drie polytechnische universiteiten; zeven gespecialiseerde universitaire instituten voor architectuur, bio-medicijnen, moderne talen, zeestudies, oosterse studies, sociale vraagstukken en een lerarenopleiding. De oudste universiteit van Italië, en zelfs van heel Europa, is die van Bologna (ca. 1200). In de 13e eeuw zijn verder universiteiten opgericht in Genua, Macerata, Napels, Padua en Perugia.

Economie

Landbouw

De landbouw heeft wijn en olijfolie als voornaamste producten. Van het beroemde giantische (tot 2 meter schofthoogte en een gewicht van meer dan 1500 kilo) oorspronkelijk Toscaanse Chianina-rund komt de Perugina-variëteit voor in de provincie Perugia.

Chianina koe en kalf_{Photo: Monica from Aghiari (AR) Italy CC 2.0 Unported no changes made}

In de bossen op de hellingen van de Monte Subasio en in de heuvels rond de stadjes Norcia, Spoleto en Trevi groeien de beroemde truffels (Italiaans: tartufi) van Umbrië. Er zijn in Umbrië zeven soorten truffels te vinden, vijf zwarte en twee witte soorten. De witte soort Tuber Magnatum Pico kost tussen de twee- en zesduizend euro per kilo, de zwarte soort Tuber Melanosporum is veel minder kostbaar en kost 'slechts' tussen de vierhonderd en zeshonder euro per kilo.

Bijzonder is de 'il sedano nero' een zeldzame 'zwarte' selderijsoort, in feite een donkergroene variant van bleekselderij die alléén in de buurt van de stad Trevi voorkomt.

Wijnbouw

Umbrië biedt al duizenden jaren een goed thuis aan de wijnbouw en dat is vooral toe te schrijven aan de volgende factoren: de zacht glooiende heuvels met een goede blootstelling aan de zon, de rijkdom aan rivieren en wateren, het continentale maar zachte klimaat, de bodemstructuur die meestal bestaat uit goede kleiachtige kalksteen. Al deze gunstige voorwaarden hebben de inwoners van het gebied al vroeg er toe aangezet met de productie van wijn te beginnen, zodat vandaag de Umbrische wijnboeren kunnen bogen op een oude traditie van wijn maken. Voor rode kwaliteitswijn is vooral de Sangiovese en de Sagrantino druif van belang terwijl witte wijn zoals de zeer bekende Orvieto Classico DOC vooral van Grechetto en Malvasia druiven wordt gemaakt.

Nijverheid

Er zijn in Umbrië veel producten van hoge kwaliteit te koop, zoals lederwaren, vooral tassen en schoenen. Andere producten zijn sieraden, modeartikelen en stoffen, aardewerk, producten van marmer, albast en kristal.

Terni is een belangrijk industrieel centrum met vooral veel ijzer- en chemische industrie. Een aantal waterkrachtcentrales vormen samen het grootste waterkrachtsysteem van Italië.

Umbrië trekt jaarlijks meer dan 2 miljoen toeristen (in 2017 2.125.693).

Vakantie en Bezienswaardigheden

Toerisme bestaat al erg lang in Umbrië, het is nog steeds een groeiende sector van het economische leven. Men bezoekt het gebied om het harmonische landschap en om de kunstschatten in de historische steden. De bekendste steden van Umbrie zijn Perugia, Assisi, Orvieto en Terni.

De stad Perugia herbergt een schat aan historische bezienswaardigheden die door duizenden bezoekers per jaar worden bezocht. Perugia kijkt uit over de rivier de Tiber en ligt op de grens van het oude gebied van de Etrusken en de Umbriërs. Het heeft machtige stadsmuren die het oude stadscentrum omringen. Het bestaat eigenlijk uit twee ringen van Etruskische en laatmiddeleeuwse afkomst. De oude stad bestaat uit vijf verschillende oude wijken uit de 14e eeuw. Populair is een wandeling langs het aquaduct van de stad. Dit bijzondere aquaduct is drie kilometer lang, beginnend bij Monte Pacciano en eindigend bij het Piazza Grande, dat nu bekend staat als de Piazza IV Novembre. Het aquaduct werd gebouwd in de dertiende eeuw. Een van de meest beroemde musea in Perugia is het Museo Archeologico. Het museum is gevestigd in het voormalige Dominicaanse klooster van San Domenico. Het museum heeft een aantal spectaculaire collecties uit de paleolithische en Aeneolithicum met overblijfselen uit de brons-en ijzertijd uit de regio Umbrië.

Assisi is een middeleeuwse stad op een heuvel in centraal Umbrië en is beroemd vanwege de heilige Franciscus van Assisi en de prachtige basiliek. Deze basiliek bevat de heilige relikwieën van Franciscus en prachtige fresco's van zijn leven. En er zijn minstens zeven andere kerken een bezoek waard vanwege hun geschiedenis, schoonheid en verbinding met Franciscus. De stad van Assisi, met zijn Romeinse ruïnes, kronkelende middeleeuwse straatjes en heiligdommen is al eeuwenlang een belangrijk katholiek bedevaartsoord en is vandaag de dag een van de meest populaire toeristische bestemmingen in Italië.

Orvieto is een van de meest fascinerende steden in Italië, prachtig gelegen op een plateau op de top van grote tufsteen rotsen. Orvieto heeft een prachtige Duomo (kathedraal) en haar monumenten en musea gaan terug tot de Etrusken. De middeleeuwse Duomo of kathedraal is een van de meest indrukwekkende voorbeelden van middeleeuwse architectuur in Italië. De bouw begon in 1290, maar het duurde bijna vier eeuwen om het af te maken. De prachtige gevel van de Duomo is versierd met mozaïeken die schitteren in het zonlicht. Het interieur is in gotische stijl en er zijn fresco's van Fra Angelico en Signorelli te zien.

Terni staat bekend om de grootste door mensen (Romeinen) gemaakte waterval ter wereld, de Cascata delle Marmore, tevens een van de hoogste watervallen van Italië. De totale hoogte van de waterval, die uit drie gedeeltes bestaat, is 165 meter.

Klik op de menuknop bovenaan het scherm voor meer informatie

UMBRIE LINKS

Advertenties
• Umbrie Vliegtickets.nl
• Umbrie Tui Reizen
• Fietsvakantie Umbrie
• Perugia Vliegtickets Tix.nl
• Umbrie Hotels
• Umbrië Campings

Nuttige links

Umbrië Foto's Kees Hulsen
Umbrië Italië Blog (N)
Umbrië Startnederland (N)

Bronnen

BBC - Country Profiles

Beliën, Herman / Toscane, Umbrië en De Marken

Uitgeverij J.H. Gottmer/H.J.W. Becht BV

Bisschops, Mike / Droomreis door Toscane & Umbrië : Italië

Travelscript Vof

CIA - World Factbook

Elmar Landeninformatie

Francesio, Giovanni / Umbrië

Uitgeverij Unieboek/Het Spectrum bv

Freeman, G.P. / Umbrië : in de voetsporen van Franciscus

Valkhof Pers

Leeuwen, Geert van / Umbrië

Uitgeverij ANWB

Reichardt, Julia / Ontdek Umbrië

ANWB

Umbrië

ANWB

Zwaans, Dorette / Umbrië : in geuren en kleuren

Edicola Publishing b.v.

 

laatst bijgewerkt augustus 2021
Samensteller: Arie Verrijp / Geert Willems